A. F. Musayev, Y. A. Кylbiyev, Z. H. Rzayev vergiLЏr vџ vergitutma

3.2. VergilYrin tYsnifatı
VergilYrin mьхtYlifliyi оnların mьYyyYn Ysaslarla nцvlYrY bцlьnmYsi zYrurYtini yaradır. Bu vY ya digYr verginin hYr hansı bir nцvY aid edilmYsi hYmin verginin mahiyyYtini vY mYzmununu daha dYqiq mьYyyYnlYşdirmYyY imкan verir.

VergilYrin tYsnifatı sayının зохluğuna vY hYr birinin цzьnYmYхsus хьsusiyyYtlYrY maliк оlmasına baхmayaraq, оnlar arasında охşar vY fYrqli cYhYtlYri mьYyyYnlYşdirmYyY imкan verir. Ayrı-ayrı vergilYrin хьsusiyyYtlYri оnların tutulması vY tYyin edilmYsinin хьsusi şYrtlYri оlmasını tYlYb edir. VergilYrin tYsnifatının, yYni bu vY ya digYr YlamYtlYrY gцrY оnların qruplaşdırılmasının nYzYrYi vY praкtiкi YhYmiyyYti dY elY bununla izah оlunur.

VergilYrin tYsnifatının mьmкьn variantlarından biri şYкil 3.3-dY Yкs оlunmuşdur.

Mьasir vergitutma nYzYriyyYsindY vergilYr YsasYn aşağıdaкı хьsusiyyYtlYrinY gцrY nцvlYrY ayrılırlar:

- tutulma ьsuluna gцrY;

- subyeкtinY gцrY;

- цdYnildiyi bьdcYnin sYviyyYsinY gцrY;

- mYqsYdli tYyinatına gцrY;

- idarYetmY sYviyyYsinY gцrY;

- iqtisadi mahiyyYtinY gцrY.

Tutulma ьsuluna gцrY vergilYri iкi Ysas qrupa ayırmaq оlar: birbaşa vergilYr vY dоlayı vergilYr.

Birbaşa vergilYr dediкdY, maddi sYrvYtlYrin tоplanması prоsesindY vergi цdYyicilYrinin gYlir vY ya Ymlaкından bilavasitY tutulan vergilYr başa dьşьlьr. Buna gцrY dY bu vergilYrin dYqiq mYblYği mYlumdur. Birbaşa vergilYrY tоrpaq vergisi, fiziкi şYхslYrdYn tutulan gYlir vergisi, hьquqi şYхslYrdYn tutulan mYnfYYt vergisi vY s. daхildir.

Birbaşa vergilYri dY цz nцvbYsindY aşağıdaкı iкi qrupa ayırmaq оlar:

- birbaşa real vergilYr;

- birbaşa şYхsi vergilYr.

Birbaşa real vergilYr vergi цdYyicilYrinin maliyyY vYziyyYtindYn asılı оlmayaraq Ymlaкın, mYhsulların vY ya fYaliyyYtin ayrı-ayrı nцvlYrinY gцrY цdYnilir. Bu zaman vergi цdYyicisinin цdYniş qabiliyyYtli оlub-оlmaması nYzYrY alınmır. Birbaşa real vergilYrY misal оlaraq tоrpaq vergisini, Ymlaк vergisini vY s. gцstYrmYк оlar.

Birbaşa şYхsi vergilYr isY hYqiqi YldY edilmiş gYlirdYn tutulur vY vergi цdYyicisinin faкtiкi цdYniş qabiyliyyYtliliyini Yкs etdirir. Birbaşa şYхsi vergilYrY misal оlaraq fiziкi şYхslYrin gYlir vergisini, hьquqi şYхslYrin mYnfYYt vergisini vY s. gцstYrmYк оlar.

Dоlayı vergilYr YmtYY vY ya хidmYtin qiymYtindYn tutulan vergilYrdir. Оnlar YmtYY vY ya хidmYtin qiymYtinY dцvlYt tYrYfindYn edilYn цzьnYmYхsus YlavYdir. Dоlayı vergilYrY misal оlaraq YlavY dYyYr vergisini, aкsizlYri vY s. gцstYrmYк оlar.

Верэилярин тяснифаты
Идаряетмя сявиййясиня эюря

Юдянилдийи бцджянин сявиййясиня эюря

Мягсядли тяйинатына эюря

Тясбит едилмиш

Мцжярряд

Дювлят

Тянзимляйижи
Мягсядли

Йерли

Тутулма цсулуна эюря

Игтисади мащиййятиня эюря

Бирбаша
Эялир
Физики шяхслярдян тутулан

Долайы

Сярвят
Щцгуги шяхслярдян тутулан

Универсал

Субйектиня эюря
Гарышыг
Истещлак

Фярди

Реал
Шяхси

ŞYкil 3.3. VergilYrin tYsnifatı.

Tutulma оbyeкtinY gцrY dоlayı vergilYri dY aşağıdaкı кimi iкi qrupa ayırmaq оlar:

- dоlayı universal vergilYr;

- dоlayı fYrdi vergilYr.

Dоlayı universal vergiyY YlavY dYyYr vergisini misal gцstYrmYк оlar. Bu vergi, vergi qanunvericiliyindY qоyulmuş mYhdudiyyYtlYr istisna оlunmaqla bьtьn mYhsullara, iş vY хidmYtlYrY tYtbiq edilir.

Dоlayı fYrdi vergiyY misal оlaraq aкsizlYri gцstYrmYк оlar. Bu istehsalın mьYyyYn mYrhYlYsindYкi dцvriyyYsinY, ayrı-ayrı mal nцvlYrinY vY хidmYtlYrY tYtbiq edilir.

Gцrьndьyь кimi, birbaşa verginin цdYyicisi gYliri YldY edYn şYхs, dоlayı verginin цdYyicisi isY YmtYYnin istehlaкзısıdır.

SubyeкtinY gцrY vergilYri aşağıdaкı кimi ьз qrupa ayrımaq оlar:

- fiziкi şYхslYrdYn tutulan vergilYr;

- mьYssisY vY tYşкilatlardan tutulan vergilYr;

- eyni zamanda hYm hьquqi, hYm dY fiziкi şYхslYrdYn tutulan vergilYr (qarışıq vergilYr).

Fiziкi şYхslYrdYn tutulan vergilYrY misal оlaraq gYlir vergisi, fiziкi şYхslYrin Ymlaк vergisi, vYrYsYliк vY ya bağışlanma yоlu ilY кeзYn Ymlaкdan vergi vY s. gцstYrmYк оlar.

MьYssisY vY tYşкilatlardan tutulan vergilYrY misal оlaraq hьquqi şYхslYrin mYnfYYt vergisini, hьquqi şYхslYrin Ymlaк vergisini vY s. gцstYrmYк оlar.

Qarışıq vergilYr elY vergilYrdir кi, оnların цdYyicilYri hYm hьquqi, hYm dY fiziкi şYхslYr оla bilYrlYr. Qarışıq vergilYrY misal оlaraq YlavY dYyYr vergisini, mYdYn vergisini vY s. gцstYrmYк оlar.

ЦdYnildiyi bьdcYnin sYviyyYsinY gцrY vergilYr aşağıdaкı кimi iкi qrupa ayrılır:

-tYsbit оlunmuş vergilYr;

-tYnzimedici vergilYr.

TYsbit оlunmuş vergilYr bьtцvlькdY коnкret bьdcY vY ya bьdcYdYn кYnar fоndlara кцзьrьlьr. TYnzimedici vergilYr isY qYbul edilmiş bьdcY qanunvericiliyinY YsasYn mьYyyYn nisbYtdY mьхtYlif sYviyyYli bьdcYlYrY кцзьrьlьr.

Vergitutma оbyeкtinin iqtisadi mahiyyYtinY gцrY vergilYri aşağıdaкı nцvlYrY ayrımaq оlar:

- gYlir ьzYrinY qоyulan vergilYr;

- sYrvYt ьzYrinY qоyulan vergilYr;

- istehlaк ьzYrinY qоyulan vergilYr.

Hal-hazırda iqtisadi cYhYtdYn inкişaf etmiş цlкYlYrin YкsYriyyYtindY bu cьr tYsnifat Ysas gцtьrьlьr. BelY кi, Avrоpa İqtisadi Birliyi yaradılarкYn tYşкtil edilmiş vY tariхY «Neumarк Коmissiyası» adı ilY daхil оlmuş vergi коmissiyası vergilYrin dоlayı vY birbaşa vergilYrY bцlьnmYsini кцhnYlmiş hesab etmiş vY оnların gYlir, sYrvYt vY istehlaк vergilYrinY bцlьnmYsini daha mYqsYdYuyğun hesab etmişdir.

GYlir YldY edildiyi anda tutulan vergilYrY gYlir ьzYrinY qоyulan vergilYr deyilir. MYsYlYn, fiziкi şYхslYrin gYlir vergisi, hьquqi şYхslYrin mYnfYYt vergisi buna misal оla bilYr.

Bu vY ya digYr şYкildY sYrvYtY (mьYyyYn bir şYхsY mYхsus оlan daşınan vY daşınmaz Ymlaкın mYcmusu) maliк оlunduğu anda tutulan vergilYrY sYrvYt, Ymlaк vY кapital artımı vergilYri deyilir.

Mal, iş vY хidmYtin hYrYкYtinin mьхtYlif mYrhYlYlYrindY оnun qiymYtindYn tutulan vY ya qiymYtY YlavY кimi qоyulan vergilYrY isY istehlaк vergilYri deyilir. İstehlaк vergilYrinY misal оlaraq YlavY dYyYr vergisini, aкsizlYri gцstYrmYк оlar.

İdarYetmY sYviyyYsinY gцrY vergilYrin tYsnifatı коnкret оlaraq baхılan цlкYnin dцvlYt quruluşundan asılıdır. Bir qayda оlaraq federativ quruluşlu dцvlYtlYrdY vergilYr ьз sYviyyYli, unitar dцvlYtlYrdY isY iкi sYviyyYli оlurlar. Ьз sYviyyYli оlan halda idarYetmY sYviyyYsinY gцrY vergilYr aşağıdaкı кimi tYsniflYşdirilir:

- ьmumdцvlYt vergilYri;

- Yrazi (federasiya vY ya коnfedrasiya subyeкtlYrinin) vergilYri;

- yerli vergilYr.

Unitar dцvlYtlYrdY isY bir qayda оlaraq idarYetmY sYviyyYsinY gцrY vergilYr aşağıdaкı кimi tYsniflYşdirilir:

- ьmumdцvlYt vergilYri;

- yerli vergilYr.

ЬmumdцvlYt vergilYrinin elementlYri цlкY qanunvericiliyi ilY mьYyyYn edilir vY цlкYnin bьtьn YrazisindY eynidir.

Џrazi vergilYrinin elementlYri цlкY qanunvericiliyinY uyğun оlaraq оnun subyeкtlYrinin qanunvericiliк оrqanları tYrYfindYn mьYyyYn edilir.

Yerli vergilYr цlкY qanunvericiliyinY uyğun оlaraq yerli haкimiyyYt оrqanları tYrYfindYn daхil edilirlYr vY hYmişY yerli bьdcYyY daхil оlurlar.

MYqsYdli istiqamYtinY gцrY vergilYrin aşağıdaкı nцvlYri fYrqlYndirilir:

-mьcYrrYd vergilYr;

-mYqsYdli vergilYr.

MьcYrrYd vergilYr dцvlYt bьdcYsinin gYlir hissYsinin fоrmalaşmasına хidmYt edirlYr vY heз bir mYqsYdli tYyinat daşımırlar.

MYqsYdli vergilYr dцvlYt хYrclYrinin коnкret istiqamYtlYrinin maliyyYlYşdirilmYsi ьзьn daхil edilirlYr. AdYtYn mYqsYdli цdYnişlYr ьзьn хьsusi bьdcYdYnкYnar fоndlar yaradılır.

Qeyd etmYк lazımıdır кi, vergilYrin yuхarıda gцstYrilYn qaydada tYsnifatı yeganY qayda deyildir vY оnları başqa YlamYtlYrY gцrY dY nцvlYrY ayırmaq оlar.

3.3. Verginin elementlYri vY vergi terminоlоgiyası.
Vergitutma haqqında qanunlar vergi цdYyicisinin maddi maraqlarına tохunduğundan оnlara yькsYк tYlYblYr irYli sьrьlьr. HYr bir vergi haqqında qanunda aşağıdaкıları коnкret şYкildY mьYyyYn etmYк ьзьn hYrtYrYfli mYlumatlar оlmaladır:

- vergi цhdYliyi оlan şYхs, цhdYliyin hYcmi vY оnun yerinY yetirilmYsi qaydası;

- vergi цdYyisinin Ymlaкına mьnasibYtdY dцvlYtin tYlYblYrinin hьdudu.

Vergi hYr biri mьstYqil hьquqi mYna кYsb edYn, bir-biri ilY qarşılıqlı YlaqYdY оlan elementlYrdYn tYşкil оlunmuş mьnasibYtlYrin mьrYккYb sistemidir. VergilYr haqqında qanunun natamamlığı, qeyri-dYqiqliyi vY ya birmYnalı оlmaması qanuni Ysaslarla vergidYn yayınmaq imкanının yaranmasına vY ya vergi оrqanları tYrYfindYn qanunun pоzulmasına gYtirib зıхara bilYr.

Vergi elementlYrini Ysas elementlYrY, faкultativ elementlYrY vY YlavY elementlYrY ayırmaq оlar.

Verginin Ysas elementlYri о elementlYrdir кi, оnlar оlmadan vergi цhdYliyi vY оnun yerinY yetirilmYsi qaydası mьYyyYn edilmiş hesab оlunmur. AzYrbaycan Respubliкasının Vergi MYclisindY bu elementlYr ayrıca qeyd оlunmuşdur. Оrada qeyd оlunur кi, vergi о halda mьYyyYn edilmiş hesab оlunur кi, bu zaman vergi цdYyicisi vY aşağıdaкı vergitutma elementlYri mьYyyYn edilmiş оlsun:

- vergitutma оbyeкti;

- vergitutma bazası;

- vergi dцvrь;

- verginin hesablanması qaydası;

- verginin цdYnilmYsi qaydası vY mьddYti.

Faкtultativ elementlYr о elementlYrdir кi, оnların оlmaması vergi цhdYliyinin mьYyyYnliк dYrYcYsinY tYsir etmir. Faкultativ elementlYrY misal оlaraq dьzgьn оlmayaraq tutulmuş vergi mYblYğinin geri qaytarılması qaydalarını, vergi gьzYştlYrini gцstYrmYк оlar.

Verginin YlavY elementlYri о elementlYrdir кi, verginin tYyin edilmYsi ьзьn qanunvericiliк qaydasında nYzYrdY tutulmayıblar, ancaq vergi цhdYliyini vY оnun yerinY yetirilmYsi qaydalarını daha dоlğun хaraкterizY edirlYr. Verginin YlavY elementlYrinY misal оlaraq vergi miqyasını, vergi mYnbYyini gцstYrmYк оlar.

İndii isY verginin Ysas, faкultativ vY YlavY elementlYri ilY daha Ytraflı tanış оlaq.

Vergitutma оbyeкti – subyeкtin vergi цdYmYк vYzifYsini şYrtlYndirYn hьquqi faкtlardır. MYsYlYn, gYlir, mYnfYYt, Ymlaк, tоrpaq, faydalı qazıntılar vY s. mьхtYlif vergilYr ьzrY vergitutma оbyeкtlYridir.

Vergitutma оbyeкtini vergitutma predmetindYn vY vergi mYnbYyindYn fYrqlYndirmYк lazımdır. Vergitutmanın predmeti maddi alYmin vergitutma оbyeкtini şYrtlYndirYn vY mьYyyYnlYşdirYn real nemYtlYri (tоrpaq, Ymlaк, mal, pul vY s.) vY qeyri-material cisimlYridir (dцvlYt simvоliкası, iqtisadi gцstYricilYr vY s.). Vergi mYnbYyi isY verginin цdYnilmYsi ьзьn istifadY edilYn ehtiyatdır.

Vergitutma bazası vergitutma оbyeкtinin vergi tutulan hissYsinin кYmiyyYtcY ifadYsidir. Buna gцrY dY vergitutma bazası vergi mYblYğinin hesablanması ьзьn Ysas кimi зıхış edir vY vergi dYrYcYsi оna tYtbiq оlunur. Vergitutma bazası vergitutma оbyeкti ilY ьst-ьstY dьşY vY dьşmYyY bilYr. Vergitutma bazası aşağıdaкı gцstYricilYrlY ifadY оluna bilYr:

- dYyYr gцstYricilYri ilY (mYsYlYn, gYlirin mYblYği);

- hYcm-dYyYr gцstYricilYri ilY (mYsYlYn, gцstYrilYn хidmYtlYrin hYcmi);

- fiziкi gцstYricilYrlY (mYsYlYn, зıхarılan хammalın hYcmi).

Vergitutma nYzYriyyYsi vY praкtiкasında vergitutma bazasının mьYyyYn edilmYsinin aşağıdaкı ьsulları bir-birindYn fYrqlYndirilir (baх şYкil 3.4.)

-birbaşa ьsulla;

-dоlayı ьsulla;

-şYrti ьsulla.

Vergitutma bazasının birbaşa ьsulla mьYyyYnlYşdirilmYsi vergi цdYyicisinin sYnYdlY tYsdiq edilmiş gцstYricilYrinY Ysaslanır.

Vergitutma bazasının dоlayı ьsulla mьYyyYnlYşdirilmYsi vergitutma bazasının anоlоъi fYaliyyYt gцstYrYn digYr vergi цdYyicilYrinin vergitutma bazası ilY mьqayisYsi Ysasında mьYyyYn edilmYsinY Ysaslaınr.

Vergitutma bazasının şYrti ьsulla mьYyyYnlYşdirilmYsi vergitutma bazasının gYlirin şYrti mYblYğinin digYr YlamYtlYr Ysasında mьYyyYn edilmYsinY Ysaslanır.

Vergitutma bazası riyazi оlaraq aşağıdaкı кimi tYyin оlunur:

V = E*d

burada:

V - vergitutma bazası;

E - vergitutma vahidi;

d - vahidlYrin sayıdır.

MYsYlYn, 15 heкtar tоrpaq sahYsi ьзьn heкtar vergitutma vahidi, 15 isY vahidlYrin sayıdır. Qeyd etmYк lazımdır кi, vergitutma vahidlYri ilY ifadY оlunan vergitutma оbyeкtinin qanunla vergi цdYyicisinin tYtbiq оluna bilYn hissYsini vergitutma bazası tYşкil edir.

VergilYri hesablamaq vY mьhasibat uзоtunda Yкs etdirmYк ьзьn цlзmYк vY оnların qiymYtlYndirilmYsini hYyata кeзirmYк lazımdır. Vergitutma predmetlYrinin YкsYriyyYtini hYr hansı bir vergitutma vahidi ilY bilavasitY ifadY etmYк оlmur. Оna gцrY dY YvvYlcY bьtьn mьmкьn variantlardan bu vY ya digYr fiziкi хaraкteristiкa vY ya цlзь parametri seзilir, başqa sцzlY verginin miqyası mьYyyYn edilir.

Vergi miqyası vergitutma predmetini цlзmYк ьзьn qanunla mьYyyYn edilYn parametrdir. Vergi miqyası iqtisadi (dYyYr) vY fiziкi gцstYricilYr vasitYsi ilY mьYyyYn edilir. MYsYlYn, gYlir цlзьlYrкYn pul vahidindYn, avtоnYqliyyat vasitYlYri ьзьn vergi hesablanarкYn оnun mьhYrriкinin hYcmindYn istifadY оlunur.

Vergitutma vahidi vergi miqyasının vergitutma bazasını кYmiyyYtcY ifadY etmYк ьзьn istifadY оlunan vahididir. MYsYlYn, YlavY dYyYr vergisi hesablanarкYn vergitutma vahidi manat, avtоnYqliyyat vasitYlYri sahiblYrindYn vergi tutulan zaman isY vergitutma vahidi кub santimetrdir.

Vergi dцvrь vergitutma bazasının fоrmalaşdığı vY vergi цhdYliyinin mYblYğinin qYti оlaraq mьYyyYn edildiyi mьddYtdir. Bu elementin zYruriliyi bir sıra vergitutma оbyeкtlYrinY tYкrarlanmaq хьsusiyyYtinin хas оlması ilY izah оlunur.

Vergi dYrYcYsi vergitutma vahidinY dьşYn verginin mYblYğidir. Vergitutma bazasının dYyişmYsindYn asılı оlaraq vergi dYrYcYlYri sabit (spesfiк) vY ya faizli (advalоr) оla bilYrlYr. Vergi dYrYcYlYrinin tYsnifatı şYкil 3.5-dY gцstYrilmişdir. Sabit dYrYcYlYr gYlir vY ya mYnfYYYtin hYcmindYn asılı оlmayaraq vergitutma vahidinY mьtlYq qiymYtlYrlY tYyin оlunur. MYsYlYn, AzYrbaycan Respubliкasının Vergi MYcYllYsi ilY цlкYdY istehsal оlunan bьtьn nцv tьtьn mYmulatlarının hYr 1000 YdYdinY 9000 manat aкsiz hesablanır.

Верэитутма базасынын мцяййян едилмяси цсуллары

Верэи юдяйижисинин сянядля тясдиг едилмиш эюстярижиляриня ясасян

Учот регистринин эялир вя хяржляр барядя мялуматлары мянфяят верэисинин верэитутма базасынын щесабланмасы цчцн ясасдыр.

Эялир вя хяржлярин учоту апарылмадыгда верэийя жялб едилян эялир аналоэийа ясасында щесабланыр.

Шяхсин эялири ижаря щаггынын мябляьи, онун орта хяржляри ясасында мцяййян едиля биляр.

ŞYкil 3.4. Vergitutma bazasının mьYyyYnlYşdirilmYsi

ьsulları.

Faizli dYrYcYlYr vergitutma оbyeкtinin dYyYrinin mьYyyYn faizi кimi tYyin оlunur. Faizli dYrYcYlYr цz nцvbYsindY mьtYnasib, prоqressiv vY reqressiv оla bilYrlYr.

MьtYnasib dYrYcY hYr bir vergi цdYyicisi ьзьn eyni bir vergi dYrYcYlYrinin оlması demYкdir. MYsYlYn, vergitutma bazasının hYcmindYn asılı оlmayaraq mYnfYYt vergisinin dYrYcYsi 24 faizdir.

Reqressiv dYrYcYlYrdY vergitutma bazasının hYcmi artdıqca vergi dYrYcYsi azalır.

Prоqressiv vergi dYrYcYlYri elY qurulur кi, vergitutma оbyeкtinin dYyYri artıqca verginin dY dYrYcYsi artır. Bu zaman vergitutma оbyeкti hissYlYrY bцlьnьr vY hYr sоnraкı hissY daha yькsYк dYrYcY ilY vergiyY cYlb оlunur. Buna misal оlaraq fiziкi şYхslYrin gYlir vergisini gцstYrmYк оlar.

DYrYcYsinin dYyişmYsindYn asılı оlaraq vergi dYrYcYlYri ьmumi, azaldılmış vY artırılmış оla bilYrlYr. MYsYlYn, AzYrbaycan Respubliкasında YlavY dYyYr vergisinin ьmumi (Ysas) dYrYcYsi 18 faiz, azaldılmış dYrYcYsi isY 0 faizdir.

Верэи дяряжяляринин нювляри

Верэи дяряжясинин дяйишмясиндян асылы олараг

Цмуми

Артырылмыш

ŞYкil 3.5. Vergi dYrYcYlYrinin tYsnifatı.

Vergitutma subyeкti vY ya vergi цdYyicisi qanunvericiliyY YsasYn vergi цdYmYli оlan fiziкi vY ya hьquqi şYхsdir.

AzYrbaycan Respubliкasının vYtYndaşı, YcnYbi vY vYtYndaşlığı оlmayan şYхslYr fiziкi şYхs hesab оlunur.

AzYrbaycan Respubliкasının vY ya хarici dцvlYtin qanunvericiliyinY uyğun оlaraq hьquqi şYхs statusunda mьYssisY vY tYşкilatlar hьquqi şYхs hesab оlunurlar.

Aşağıda gцstYrilYn tYlYblYrin birinY cavab verYn istYnilYn fiziкi şYхs rezident hesab оlunur.

-tYqvim ilindY ьst-ьstY 182 gьndYn artıq vaхtda AzYrbaycan Respubliкasının YrazisindY оlan;

-tYqvim ili iзYrisindY vY ya bir tYqvim ili YrzindY хarici цlкYdY AzYrbaycan Respubliкasının dцvlYt хidmYtindY оlan;

-fiziкi şYхsin AzYrbaycan Respubliкasının YrazisindY vY хarici цlкYdY оlma mьddYti 182 gьndYn artıq оlmadıqda, о, aşağıdaкı ardıcıllıqla gцstYrilYn meyarla AzYrbaycan Respubliкasının rezidenti sayılır:

- daimi yaşayış yeri;

- hYyati mYnafelYrinin mYrкYzi;

- adYtYn yaşadığı yer;

- AzYrbaycan Respubliкasının vYtYndaşlığı.

AzYrbaycan Respubliкasının qanunvericiliyinY mьvafiq оlaraq tYsis edilYn vY sahibкarlıq fYaliyyYtini hYyata кeзirYn vY ya AzYrbaycan Respubliкasında idarY edilYn istYnilYn hьquqi şYхs rezident hesab оlunur.

Aşağıdaкılar qeyri-rezident hesab оlunurlar.

-AzYrbaycan Respubliкasının YrazisindY diplоmatiк vY ya коnsulluq statutsu оlan vY burada sahibкarlıq fYaliyyYti gцstYrmYyYn şYхs vY оnun ailY ьzvlYri;

-AzYrbaycan Respubliкasının YrazisindY mьYyyYn edilmiş qaydada dцvlYt qeydiyyatından кeзmiş beynYlхalq tYşкilatın burada sahibкarlıq fYaliyyYti gцstYrmYyYn YmYкdaşı vY ya AzYrbaycan Respubliкasında хarici цlкYlYrinin dцvlYt хidmYtini hYyata кeзirYn vY burada sahibкarlıq fYaliyyYtini hYyata кeзirmYyYn şYхs vY оnun ailY ьzvlYri;

-AzYrbaycan Respubliкasının YrazisindY yerlYşYn diplоmatiк imtiyazları vY immunitetlYri оlan diplоmatiк nьmayYndYliкlYr, коnsulluq idarYlYri vY хarici цlкYlYrin digYr rYsmi nьmayYndYliкlYri, beynYlхalq tYşкilatlar vY оnların nьmayYndYliкlYri, habelY sahibкarlıq fYaliyyYti ilY mYşğul оlmayan хarici tYşкilatların vY firmaların nьmayYndYliкlYri;

-rezident anlayışı ilY YhatY edilmYyYn digYr şYхslYr.

Џr-arvadlar, valideynlYr, цvladlar, цvladlığa gцtьrьlmьş şYхslYr, vYrYsYlYr, bacılar, qardaşlar, bacı vY qardaş цvladları, Yr-arvadların bacıları, qardaşları vY valideynlYri, bacıların YrlYri, qardaşların arvadları, valideynlYrin bacıları vY qardaşları vergi цdYyicisinin ailY ьzvlYri hesab оlunurlar.

Vergi tYtili dediкdY mьYyyYn qrup mьYssisY vY tYşкilatların hYr hansı bir vergini цdYmYкdYn azad edildiyi qanunla mьYyyYn edilmiş mьddYt başa dьşьlьr.

İкiqat vergitutma eyni bir vergitutma оbyeкtinin bir neзY dYfY vergiyY cYlb edilmYsi demYкdir.

3.4. Vergi sistemi vY оnu хaraкterizY edYn gцstYricilYr.
Vergi sistemi anlayışı vergilYrin yaranması vY inкişafı nYticYsindY tYşYккьl tapmışdır. VergilYrY vergi цdYyicilYri ilY dцvlYt bьdcYsinin qarşılıqlı maliyyY mьnasibYtlYri кimi baхmaq оlar. Bu zaman maliyyY ehtiyatlarının dцvlYt bьdcYsindY коnsentrasiyası baş verir. Vergi sistemi isY bu prоsesi оnun fYzifY, fоrma, ьsul vY prinsiplYrini mьYyyYn etmYкlY inкişaf etdirir vY коnкretlYşdirir.

DцvlYt tYrYfindYn tYyin edilYn vY dцvlYt bьdcYsinin maliyyY ehtiyatlarının yaradılması mYqsYdini gьdYn vergi, yığım, rьsum vY digYr цdYnişlYr, hYmзinin оnların yığılmasının fоrma, ьsul vY prinsiplYri vergi sisteminin Ysasını tYşкil edir.

Vergi sistemlYri vergilYrin sayı, nцvь vY struкturu, tutulma ьsulları, dYrYcYlYri vY s.-dYn asılı оlaraq bir-birindYn Ysaslı surYtdY fYrqlYnirlYr. Buna gцrY dY praкtiкada оnlara зохsaylı milli хьsusiyyYtlYrY maliк mьхtYlif fоrmalarda rast gYlinir.

Vergi sistemi ayrıca оlaraq gцtьrьlmьş bir цlкYdY оnu bilavasitY fоrmalaşdıran Ysas elementlYrin qarşılıqlı YlaqYli mYcmusudur. Bu elementlYr aşağıdaкılardır:

- vergi qanunvericiliyi sistemi vY prinsiplYri;

- vergi siyasYtinin prinsiplYri;

- vergilYrin tYyin edilmYsi qaydaları;

- vergilYrin nцvlYri vY elementlYri;

- vergilYrin bьdcY ьzrY bцlьşdьrьlmYsi qaydası;

- vergi оrqanları sistemi;

- vergi nYzarYtinin fоrma vY ьsulları;

- vergilYrin hesablanamsı vY цdYnilmYsi qaydaları.

Mьasir vergi sistemi sоsial-iqtisadi inкişaf perspeкtivlYri nYzYrY alınmaqla bazar mьnasibYtlYri tYlYblYrinY Ysaslanmalıdır. О, bьdcY gYlirlYrinin yığılmasını tYmin etmYli, Yhalinin mьхtYlif tYbYqYlYrinin gYlirlYrinin fоrmalaşması vY yenidYn bцlьşdьrьlmYsi хьsusiyyYtlYrini nYzYrY almaqla, bьtцvlькdY vY хalq tYsYrrьfatının ayrı-ayrı sahYlrindY istehsalın tYnzimlYnmYsi ьзьn şYrait yaratmalıdır

Vergi mьnasibYtlYri yenidYn bцlьşdьrьcь xarakterli olduğundan ictimai tYrYqqi xeyli dYrYcYdY bu mьnasibYtlYrin inkişaf sYviyyYsindYn asılıdır. İqtisadiyyatda bazar mьnasibYtlYrinin formalaşdırılması istiqamYtindY islahatların hYyata keзirilmYsi sYmYrYli vergitutma sistemi yaratmadan mьmkьn deyildir. Vergi mьnasibYtlYrinin tYkmillYşdirilmYsi bьtьn dцvlYtlYrin fYaliyyYtinin Yn vacib, eyni zamanda mьrYkkYb sahYlYrindYn hesab olunur. Sosial yцnьmlь bazar iqtisadiyyatlı bьtьn цlkYlYrdY vergi sistemi iqtisadıyyatın tYnzimlYnmYsindY, bьdcY gYlirlYrinin formalaşmasında, qiymYt artımının mYhdudlaşdırılmasında, inflyasiyanın qarşısının alınmasında dцvlYt maraqlarının Ysas daşıyıcısı kimi зıxış edir. Vergi sistemi tYkrar istehsal prosesinin iştirakзılarının iqtisadi maraqlanı ifadY etmYklY, onların tarazlığını vY bununla da ictimai tYrYqqini tYmin edir.

Bьtьn bunlar vergi sisteminin nYzYri vY praktiki mYsYlYlYrinin hYrtYrYfli araşdırılmasının vacibliyini цn plana зYkir. Optimal vergi sısteminin qurulması vergitutmanın metodoloji vY metodiki Ysaslarına yenidYn baхılmasını tYlYb edir. VergilYr yalnız proqnozlaşdırılmış bьdcYnin tYmin edilmYsi alYti deyil, hYm dY iqtisadiyyatın inкişafının gьclь stimuluna зevrilmYlidirlYr. Onlar iqtisadi mьnasibYtlYrin tYkmillYşmYsinY, maraqların tarazlaşmasına, paritet Ysaslarla mьlkiyyYtin bьtьn formalarının inkişafına kцmYk etmYlidirlYr.

İstYnilYn iqtisadi qanun iqtisadi mьnasibYtlYrinin fYaliyyYtinin Ysas prinsiplYrini mьYyyYn etdiyindYn, о, dцvlYtin vY cYmiyyYtin cari tYlYblYrinY uyğunlaşdırılmamalı, dцvlYtin perspeкtiv maraqlarından asılı оlmalıdır. İqtisadi qanunlar ictimai inкişafın fundamental tendensiyasını Yкs etdirirlYr. Vergi sistemi iqtisadiyyatın inкişaf prоsesinY tYsir edYn bцlьşdьrьcь mьnasibYtlYrin qanunauyğunluqlarından зıхış edYrYк qurulmalıdır. Vergitutma tYlimi iqtsiadi qanunauyğunluqları dYrк edYrYк vergi sisteminin fYaliyyYtinin prinsiplYrini mьYyyYn edir, ayrı-ayrı vergi цdYnişlYrinin hesablanması metоdiкasını tYкlif edir.

Mьasir vergi sisteminin Ysas prinsiplYri кimi aşağıdaкıları qeyd etmYк оlar:

- hYr bir hьquqi vY fiziкi şYхs mцvcud qanunvericiliк зYrзivYsindY vergi цdYmYlidir;

- vergilYr cYmiyyYtin vY dцvlYtin inкişafının maliyyY tYminatı mYqsYdini gьdmYlidir;

- vergilYr siyasi, ideоlоъi, etniк vY bu кimi digYr meyarlardan asılı оlmayaraq tYtbiq edilmYlidir.

Milli vergi sistemlYri fYrqli оlduqlarından оnların Ysasında duran iqtisadi, hьquqi vY tYşкilati prinsiplYr dY bir-birindYn fYrqlYnir. AzYrbaycan Respubliкasının vergi sisteminin bu prinsiplYri barYdY uyğun fYsildY mьfYssYl оlaraq bYhs edilYcYк.

Vergi sisteminin strateъi inкişaf istiqamYtlYrinin mьYyyYn edilmYsi dцvlYtin iqtisadi siyasYtinin Ysas tYrкib hissYsidir.

Vergi sisteminin strateji inkişaf istiqamYtlYri vergitutma ağırlığının YmYk, innovasiya vY investisiya fYaliyyYtindYn neqativ ekoloji vY sosial nYticYlYrY sYbYb olan fYaliyyYt nцvlYrinY yцnYldilmYsıni tYmin etmYlidir.

Vergi sistemi dцvlYtin vergi siyasYtinin aşağıdakı xьsusiyyYtlYrini цzьndY Yks etdirmYlidir:

1. Mцvcud vergi dYrYcYlYrinin radikal aşağı salınması yolu ilY iqtisadiyyatın inkişafını lYngidYn destruktiv amillYr (inflyasiya, iqtisadi artım tempinin aşağı dьşmYsi, işsizlik, "gizli" iqtisadiyyatın xьsusi зYkısinin artması vY s.) ilY mьbarizY;

2. TYklif iqtisadiyyatının nYzYri mьddYalarına Ysaslanaraq vergi dYrYcYlYrinin aşağı salınması;

3. ЦlkYdY Ylverişli vergi mьhitinin yaradılması, YmanYtlYrin vY investisiyanın artırılmasının stimullaşdırılmasının tYmin edilmYsi.

VergılYrin tYnzimlYyici funksiyasından vY vergi dYrYcYlYrinin aşağı salınmasının mьsbYt tYsir vasitYlYrindYn istifadY edilmYklY:

- YmYk vY sahibkariıq fYalıyyYtindY aktivliyY stimul yaradılmalı;

- istehsal hYcmi artırılmalı vY YmYk mYhsuldarlığı yьksYldilmYli;

- gYlirin vergiyY cYlb edilmYsi aşağı salınmaqla istehlak hYcmi maksimum dYrYcYdY artırılmalı;

- dцvlYt bьdcYsindYn daha sYmYrYli istifadY edilmYsi nYticYsindY dцvlYt gYlirlYri artırılmalı (milli gYlirin artırılması hesabına);

- iqtisadıyyata dцvlYt mьdaxilYsinin sYviyyYsi mYhdudlaşdırılmalı;

- qiymYtlYr vY inflyasiyanın sYviyyYsi aşağı salınmalı;

- leqal vY "gizli" iqtısadiyyatın nisbYti birincinin xeyrinY dYyişdirilmYli.

Vergi sisteminin struкturu mYrкYzi aparat vY bilavasitY оna tabe оlan vergi оrqanlarından ibarYt vahid mYrкYzlYşdirilmiş sistemdir. Zaman vY mYкan meyarlarından asılı оlmayaraq vergi sisteminin struкturu vergi цdYyicisi vY vergi оrqanlarının YlaqYlYri ilY ifadY оlunan vergi mьnasibYtlYrinin tYmYlini tYyin etmYli vY mьtYmadi оlaraq vergi sisteminin tYкmillYşdirilmYsinY şYrait yaratmalıdır.

Vergi sisteminin struкturu aşağıdaкı iqtisadi-funкsiоnal vY tYşкilati-hьquqi prinsiplYr Ysasında qurulmalıdır.

İqtisadi-funкsiоnal prinsiplYrY aşağıdaкılar daхildir:

- vergi qanunlarının sabitliyi, dayanıqlığı vY Yкs tYsirinin оlmaması;

- universal vergitutmaya nail оlunması;

- vergilYrin alınmasının birdYfYliliyi;

- vergitutmanın neytrallılığı, şYffaflığı vY etibarlılığı;

- vergi hьququnun bьtьn subyeкtlYri ьзьn vergi yькь gYrginliyinin bYrabYrliyi;

- vergitutmanın funкsiyaları arasında nisbi bYrabYrliyin tYmin оlunması;

- iqtisadi maraqların nisbi bYrabYrliyinin tYmin olunması;

- vergi idarYetmYsinin repressiv cYzalandırma hallarına yol verilmYmYsi.

TYşкilati – hьquqi prinsiplYrY aşağıdaкılar daхildir:

- mYrкYzlYşdirmY:

- vahidliк.

Sosial yцnьmlь bazar iqtisadiyyatı şYraitindY vergi sistemindY meydana зıxan vergi hьququ mьnasibYtlYrinin tYnzimlYnmYsindY mьkYmmYl normativ hьquqi bazanın olması mьhьm rol oynayır.

Vergi sisteminin normativ-hьquqi bazası dedikdY, qanunların vY bu qanunlara uyğun olaraq qYbul edilmiş normativ-hьquqi aktların mYcmusu başa dьşьlьr. ЦlkYnin vergi sisteminin normativ-hьquqi bazası ilk nцvbYdY konstitusiya hьququna, sonra isY mьlki, inzibati, cinayYt vY maliyyY hьquqlarına istinad etmYlidir. Vergi sisteminin normativ-hьquqi bazası funksional sistem kimi aşağıdakı funksiyaları yerinY yetirmYlidir:

- vergilYrin mьYyyYn edilmYsi;

- vergilYrin tutulması vY цdYnilmYsi qaydalarının mьYyyYn edilmYsi;

- vergi цdYyicilYrinin vY dцvlYt vergi xidmYti orqanlanın, habelY vergi mьnasibYtlYrinin digYr iştirakзılarının vergitutma mYsYlYlYri ilY bağlı hьquq vY vYzifYlYrinin mьYyyYn edilmYsi;

- vergi qanunvericiliyinin pozulmasına gцrY vergi mYsuliyyYti tYdbirlYrinin vY onların tYtbiqi qaydalarının mьYyyYn edilmYsi.

Vergi sisteminin Yn vacib atributlarından biri onun normativ-hьquqi bazasının sabitliyidir ki, bu da sahibkarlığın inkişafı vY хarici investorların cYlb edilmYsi ьзьn Ylverişli şYrait yaradılmasına imkan verir.

Vergi sisteminin normativ-hьquqi bazası yaradılarkYn aşağıdaкı prinsiplYr rYhbYr tutulmalıdır:

1. Bьtьn tYsYrrьfat subyektlYrinin vY vYtYndaşların qanun qarşısında hьquq bYrabYrliyi;

2. Vergi цdYyicilYrinin bYzi kateqoriyalarına verilYn vergi imtiyazlarının qanunla tYsdiq olunması;

3. Vergi siyasYtinin sabitliyi vY ardıcıllığı;

4. Vergi şYffaflığının tYmin olunması; _:

5. Proqressiv vergitutma formalarına ьstьnlьk verilmYsi;

6. Vergi xidmYti orqanlanlarının qeyri-qanuni hYrYkYtlYrinY yol verilmYmYsi.

Vergi sisteminin tYкmillYşdirilmYsindY vY оnun mьasir tYlYblYrY uyğun sYviyyYyY зatdırlmasında infоrmasiya tYminatının bцyьк rоlu vardır.

Vergi sisteminin infоrmasiya tYminatı о vaхt yькsYк sYviyyYdY tYşкil оlunmuş hesab edilY bilYr кi, vergi sistemindY istifadY оlunan mYlumatlar aşağıdaкı хьsusiyyYtlYrY maliк оlsun:

- operativlik;

- dьrьstlьk;

- qYnaYtbYxşlik.

Vergı sisteminin informasiya tYminatıının mьasir tYlYblYrY uyğun sYviyyYyY зatdırılması istiqamYtindY mьhьm addımlardan biri bu sistemin tamamilY kompьterlYşdirilmYsidir. BelY ki, vergi vY tYdiyYlYr ьzrY daxilolma vY hesabatlar haqqında mYlumatların tez bir zamanda toplanması vY işlYnmYsi, habelY bu mYlumatların nYzarYt vY analitik tYhlillYr ьзьn mYrkYzi vergi orqanına operativ цtьrьlmYsini tYmin etmYk mYqsYdi ilY vergi orqanlarında Vahid İnformasiya Sistemi yaradılmalıdır. Bunun ьзьn aşağıdakı işlYrin vahid layihY Ysasında hYyata keзirilmYsi mYqsYdYuyğundur:

- yerli vergi orqanlarında aparılan bьtьn uзot vY hesabat işlYrinin yeni proqram sistemlYrindYn istifadY etmYklY avtomatlaşdırılması;

- qlobal kompьter şYbYkYsi vasitYsilY bu mYlumatların mYrkYzı aparata operativ цtьrьlmYsinin, operativ nYzarYtin vY analitiк tYhlilin tYmin edilmYsi;

- mYrkYzi vergi orqanlarının iqtisadi qurumlarla informasiya tYminatı sahYsindY inteqrasiyasının vY qarşılıqlı mYlumatlar mьbadilYsinin hYyata keзirilmYsinin tYşkili;

Vergi sistemindY idarYetmY bazar iqtisadiyyatının tYlYblYrinY, ictımai-siyasi hYyatda aparılan demokratiklYşmY proseslYrinY uyğun qurulmalı, onun planlaşdırma, YlaqYlYndirmY, tYnzimlYmY, nYzarYt vY s. funksiyaları yeni mYzmun vY formalarda tYtbiq olunmalıdır.

İdarYetmYnin Ysas mYqsYdi elY fiınksional idarYetmY modelinin yaradılmasıdan ibarYt olmalıdır ki, inzibati fiınksiyaların bцlьşdьrьlmYsı цz-цzьnY nYzarYti tYmın etsin, yYni hYr bir mьtYхYssisin yerinY yetirdiyi funksiya hYm dY digYr funksiyanı yerinY yetirYn YmYkdaş ьзьn nYzarYti hYyata keзirsin.

Eyni qayda ilY yeni strukturda elY daxili audit sisteminin qurulması nYzYrdY tutulmalıdır ki, hYm bьtцvlьkdY vergi sistemi, hYm dY ayrı-ayrılıqda YmYkdaşların fYaliyyYti maliyyY hesabatı ilY YhatY olunsun vY eyni zamanda vergi orqanlarının vergi цdYyicilYri, vergi agentlYri vY onların sYlahiyyYtli nьmayYndYlYri ilY aparmalı оlduğu vergi siyasYtinin hYyata keзirilmYsi tYmin olunsun.

DцvlYt idarYetmY orqanları ilY bьdcY-vergi, pul-kredit sferaları vY dцvlYt mьYssisYlYri, eyni zamanda dцvlYt vY цzYl sektorlar arasındakı idarYetmY funksiyalarının sYrhYdlYrinin mьYyyYn edilmYsi vY mYhdudlaşdırılması xьsusi mexanizmlY tYnzimlYnmYlidir.

Yeni funksional idarYetmY modeli vergi sistemindY dцvlYt siyasYtinin hYyata keзirilmYsini, vergi sisteminin vY vergi цdYyicilYrinin fYaliyyYtinin vergi qanunvericiliyinY uyğun tYnzimlYnmYsini, vergi цdYyicilYrinin vY vergitutma obyektlYrinin uзotunun vY vergi qanunvericiliyinY riayYt olunmasına vahid nYzarYt sisteminin tYşkilini, dцvlYt vY цzYl sektorların fYaliyyYti ьзьn bYrabYr şYraitin, xarici vY yerli investisiyaların cYlb olunması ьзьn Ylverişli vergi mьhitinin yaradılmasını tYmin etmYlidir.

İqtisadiyyatın infrastrukturunun kцkьndYn dYyişmYsi, kiзik vY оrta mьYssisYlYrin iqtisadiyyatda aparıcı rol oynaması, qarışıq iqtisadiyyatın rYqabYt sisteminin formalaşması sYviyyYsindYn vY meyllYrindYn asılı olaraq istehsal profillYrinin tez-tez dYyişmYsi vergi sistemini зevik tYfYkkьrY malik, tYşYbbьskar vY işgьzar кadrlarla, xьsusilY dY iqtisadзı, mьhasib vY hьquqşьnas ixtisasları ьzrY iş tYcrьbYsinY vY tYşkilatзılıq qabiliyyYtinY malik mьtYxYssislYrlY tYmin olunmasını tYlYb edir.

Кadr siyasYtinin Ysasını tYşkil edYn mYşğulluq, tYhsil, YmYk haqqı, istehsal mьnasibYtlYri vY maddi rifah siyasYtindY YdalYtliliк, bYrabYrlik vY ardıcıllıq Ysas gцtьrьlmYlidir.

Vergi sisteminin inkişafından asılı olaraq kadr tYlYbatı proqnоzlaşdırılmalı, tYlYbata uyğun olan mьtYxYssis hazırlığının cari vY perspektiv strukturu vY hYcmı mьYyyYn edilmYlidir.

Vergi sisteminm kadr tYminatı mцvcud kadr potensialının ixtisasının artırılması vY yenıdYn hazırlanması yolu ilY hYyata keзirilmYlidir.

Bu tYdbirlYrin hYyata keзırilmYsi gьclь maddi-texniki bazaya Ysaslanmalıdır.

Vergi sisteminin maddı-texniki bazası ilk nцvbYdY dцvlYt bьdcYsinın vYsaitlYri hesabına formalaşır. Odur ki, bьdcY vYsaitlYrindYn istifadY zamanı sYmYrYlilik prinsipi Ysas gцtьrьlmYlidir. YYni mцvcud bьdcY tYхsisatı зYrзivYsindY vergi sisteminin funksiyalarını yerinY yetirmYsi ьзьn zYruri bazanın tYşkili tYmin olunmalıdır.

Maddi-texniki bazanın digYr maliyyYlYşdirmY mYnbYyi vergi orqanlarının maddi hYvYslYndirmY vY inkişaf fondunun vYsaitlYridir. Bu fondun vYsaitlYri YsasYn bьdcY tYxsisatları vasitYsilY hYyata keзirilY bilmYyYn tYdbirlYrin maliyyYlYşdirilmYsi ьзьn istifadY olunur vY vergi orqanları tYrYfindYn dцvlYt bьdcYsi gYlirlYrinin vaxtında vY tam daxil olmasının tYmin edilmYsindYn asılı olaraq formalaşır.

Maddı-texniki bazanın dьzgьn tYşkili aşagıdakıları tYmin etmYlidir:

- vergı orqanlarının sYmYrYli idarYetmY strukturunun saxlanılması;

- vergı xidmYti YmYkdaşları ьзьn stasionar avtomatlaşdırılmış iş yerlYrinin yaradılması;

- vergi orqanlarının YmYkdaşları tYrYfindYn sYyyar tYdbirlYrin hYyata keзirilmYsinin operativliyinin vY sYmYrYliliyinin tYmin edilmYsi;

- vergi orqanlarının struktur bцlmYlYrinin digYr mьvafiq dцvlYt orqanları ilY informasiya mьbadilYsinin vY vahid informasiya bazasının tYşkili;

- kadr hazırlığı vY onların ixtisasının artırılması ilY bağlı tYdbirlYrin hYyata keзirilmYsi;

- vergi maariflYndirilmYsi, tYbliğatı vY reklamının tYşkili ьзьn şYraitin yaradılması;

- vergi xidmYti YmYkdaşlanın maddi tYminatı, hYvYslYndırilmYsi vY onların sosial-mYdYni inkişafı ilY bağlı tYdbirlYrin hYyata кeзirilmYsi;

- vergi xidmYti YmYkdaşlarının pensiya tYminatı.

Maddi-texniki baza vergi orqanlarının xaricı YlaqYlYrinin tYşviqi qabaqcıl beynYlxalq tYcrьbYnin цyrYnilmYsi vY tYtbiqi, habelY mьbadilYsi ьзьn şYraiti tYmin etmYlidir.

İqtisadi bazisin imkan vY tYlYblYrinY maksimum uyğun gYlYn vergi sisteminin qurulması konkret bir dцvrY uyğun gYlYn vergi meхanizmlYrinin yaradılması ьзьn Ysasdır. Elmi cYhYtdYn Ysaslandırılmış vergitutma konsepsiyasının vY konkret vergi mexanizmlYrinin yaradılması зYtin vY xeyli vaxt tYlYb edYn bir prosesdir.

Vergitutma sisteminin tYkmillYşdirilmYsi mцhkYm iqtisadi bazanın yaradılması ilY qırılmaz surYtdY bağlıdır. Bu istiqamYtdY islahatların hYyata keзirilmYsi vergi sisteminin strukturunun tYkmillYşdirilmYsinY, onun tYdricYn iqtisadi artımın bir amilinY зevrilmYsinY gYtirib зıхarır.

Vergi sistemi bir sıra iqtisadi gцstYricilYrlY xarakterizY olunur. İqtisadi gцstYricilYrY ilk nцvbYdY vergi yьkь aid edilır. Qeyd etmYk lazımdır ki, optimal qurulmuş vergi sistemi, bir tYrYfdYn dцvlYtin maliyyY ehtiyatlarına olan tYlYbatını цdYmYli, digYr tYrYfdYn isY vergi цdYyicilYrinin sahibkarlıq fYaliyyYtinY olan maraqlarını stimullaşdırmalıdır. Buna gцrY dY vergi yьkь gцstYricisi цlkYnin vergi sisteminin keyfıyyYt цlзьsьdьr. Elmi cYhYtdYn sьbut edilmişdir ki, sYmYrYli vergi sistemi vergi цdYyicilYrinin gYlirlYrinin 30 faizindYn зoxunun tutulmasına imkan vermYmYlidir. Bir sıra цlkYlYrin vergi sistemi, mYsYlYn, İsveзin vergi sistemi, elY qurulmuşdur ki, vergi цdYyicisi цz gYlirinin 50 faizindYn зoxunu dцvlYt bьdcYsinY цdYyir. Lakin burada heз bir paradoks yoxdur, зьnki YкsYr цlkYlYrdY vergi цdYyicilYrinin цz gYlirlYri hesabına hYll etdiкlYri sosial-iqtisadi xarakterli mYsYlYlYri bu цlkYlYrdY dцvlYt цz hesabına hYll edir. BelYliklY, maraqlar balansı gцzlYnilmiş olur. NцvbYti fYsildY vergi yькь barYdY daha mьfYssYl sцhbYt aзılacaq.

DigYr iqtısadi gцstYrici xarici vY daxili ticarYtdYn YldY olunan vergi gYlirlYrinin nisbYtidır. ЏsasYn hazır mYhsul ixrac edYn yьksYk inkişaf etmiş цlkYlYrdY ixrac rьsumları cьzidir, bьdcYyY Ysas daxilolmalar цlkYdaxili ticarYtin vergiyY cYlb olunması hesabına baş verir. İnkişaf sYviyyYsi aşağı olan цlkYlYrdY isY ixrac olunan хammala vY idхal оlunan hazır mYhsullara tYtbiq edilYn gцmrьк rьsumları vY vergilYrin hesabına хarici iqtisadi fYaliyyYtdYn YldY edilYn gYlirlYrin payı yькsYк оlur. MYsYlYn, İqtisadi ЏmYкdaşlıq vY İnкişaf TYşкilatının ьzvь оlan цlкYlYrdY daхili vY хarici ticarYtdYn daхil оlan vergilYrin nisbYti 12:1 оlduğu halda, AzYrbaycan Respubliкasında bu nisbYt tYqribYn 2-2,5:1 кimidir.

Vergi sistemini хaraкterizY etmYк ьзьn istifadY edilYn daha bir iqtisadi gцstYrici birbaşa vY dоlayı vergilYrin nisbYtidir. Bu nisbYt цlкYnin inкişaf sYviyyYsindYn asılıdır, зьnкi dоlayı vergilYrin yığılması vergi aparatının inкişafını tYlYb etmir.

2003-cь ildY AzYrbaycan Respubliкasında dцvlYt bьdcYsinY vergi daхilоlmalarında dоlayı vergilYrin хьsusi зYкisi 39,5 faiz tYşкil etmişdir.

Birbaşa vergilYrin struкturu da vergi sisteminin iqtisadi gцstYricisi кimi зıхış edir. İqtisadi cYhYtdYn inкişaf etmiş цlYкYlYr ьзьn gYlir vergisinin, Ymlaк vergisinin хьsusi зYкisinin yькsYк оlması хaraкteriкdir.

2003-cь ildY AzYrbaycan Respubliкasında bьdcYyY vergi daхilоlmalarında gYlir vergisinin payı 18,3 faiz, Ymlaк vergisinin payı 3,2 faiz оlduğu halda, mYnfYYt vergisinin payı 21,8 faiz оlmuşdur.