12
hadisələrlə əlaqədardır. Yeni dövrün quruculuğunda bəra-
bər hüquqla iştirak edən qardaş xalqlar ailəsinin əmək
həyatında baş verən yeniliklərlə, cəmiyyətin inkişafı pro-
sesində meydana çıxan sosial-ictimai və fərdi tələblərlə
bağlı olaraq yeni informasiya funksiyası daşıyan dil vahid-
ləri yaranır ki, bunların da çoxu qardaş xalqların dillərinə
adekvat şəkildə daxil olur və həmin dillərin zənginləş-
məsində mühüm rol oynayır. Xalqların həyatındakı sosial-
iqtisadi, siyasi və mənəvi inkişaf amilləri sayəsində milli
münasibətlər genişlənir və ümumi xarakter alır. Şübhəsiz
ki, milli münasibətlərin inkişafında və genişlənməsində,
dillərin lüğət tərkibinin zənginləşməsində bu dillər üçün
ümumi olan leksik vahidlərin rolu böyükdür. Burada dia-
lektik vəhdətdə olan iki proses müşahidə edilir. Bir
tərəfdən, sosial-siyasi və iqtisadi amillərlə əlaqədar yaran-
mış ümumi dil vahidləri milli münasibətlərin inkişafına
müəyyən təsir göstərir; digər tərəfdən, milli münasibətlərin
inkişafı qardaş xalqların dillərində ümumi səciyyə daşıyan
sözlərin potensialının artmasını şərtləndirir.
Milli əlaqə və münasibətlərin genişlənməsi ilə xalqlar
arasında mədəni-kütləvi kommunikasiyaya meyil artır və
onların ümumi mədəniyyəti arasında yaxınlaşma güclənir.
Xalqların milli mədəniyyətlərinin yaxınlaşması və dil əla-
qələrinin genişlənməsi özlüyündə hər bir dilin lüğət
tərkibinin zənginləşməsi amillərindən biri kimi çıxış edir.
Dillərin ümumi inkişafına təsir göstərən amillərdən
biri də bu dövrdə kütləvi kommunikasiya vasitələrinin
rolunun daim artmasından ibarətdir.
Kütləvi kommunikasiya vasitələrindən olan qəzet,
jurnal, radio, televiziya, kino, teatr və s. ədəbi dilin
inkişafına, yazılı və şifahi nitqin cilalanmasına, habelə yeni
sözlərin meydana çıxmasına çox böyük təsir göstərir. Hələ
13
Sovet hakimiyyətinin ilk illərindən ədəbi dilin inkişafında
kütləvi kommunikasiya vasitələrinin güclü təsiri özünü
göstərməyə başlamışdı. Bu cəhət inqilabdan əvvəlki və
sonrakı dövrün ədəbi dil xüsusiyyətlərinin müqayisəsində
daha aydın şəkildə müşahidə edilir. Kütləvi kommuni-
kasiya vasitələri gündəlik zəruri hadisələri əks etdirdiyin-
dən burada sosial-siyasi həyatın bütün sahələri, ictimai-
mədəni inkişaf, elmi-texniki tərəqqi ilə bağlı mühüm yeni-
liklər işıqlandırılır. Yeni dövrün hadisələrini əks etdirən dil
vahidləri kütləvi kommunikasiya vasitələrinin köməyi ilə
daha tez ümumxalq xarakteri ala bilir. Keçmiş ictimai quru-
luşla bağlı bir sıra dil vahidləri işləklikdən qalır və yeni
ictimai quruluşla əlaqədar yarananlar üçün həqiqi mənada
geniş meydan açılır.
Əsas kütləvi təbliğat vasitələrindən olan mətbuat
ədəbi dilin üslublarının diferensiallaşmasında, qrammatik
normalaşmada, lüğət tərkibinin, xüsusilə terminoloji vasitə-
lərin zənginləşməsində böyük rol oynayır. Ədəbi dilin inki-
şafında mətbuat dilinin rolu bir də ona görə mühümdür ki,
burada müxtəlif janrda yazılmış materiallar özünə yer tapır.
Sovet dövrü Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafında
mətbuat dilinin xüsusi çəkisi vardır. Həyatda baş verən ən
mühüm ictimai-siyasi hadisələrlə bağlı olan sözlər, yeni
ifadə formaları qəzet dili vasitəsilə daha tez kütləviləşir. M.
Şirəliyev yazır: «Qəzet dili ancaq ədəbi nitq nümunəsi
olmaqla qalmır, o, eyni zamanda ədəbi dilin kütləvi şəkildə
yayılması funksiyasını yerinə yetirir, çünki «Kommunist»
qəzetinin dili bütün rayon qəzetləri və Azərbaycanda başqa
mətbuat orqanları üçün nümunə hesab edilir»
1
.
1
М. Ширалиев. Роль газеты «Коммунист» в развитии азербайджанского
литературного языка. Специальный сборник, посвященный ХХV летию
газеты «Коммунист», Баку, 1944, стр. 36.
14
Qəzet dili, ümumiyyətlə, yeni terminlərin, metafo-
raların, xalq dili ifadələrinin, üslubi neologizmlərin, dialek-
tizmlərin, arxaizmlərin, tarixizmlərin və s. işlədilməsi baxı-
mından ədəbi dilin inkişafında mühüm rol oynayır
1
.
Azərbaycan ədəbi dili sovet dövründə əvvəlki
dövrlərin heç birində müşahidə olunmayan coşğun inkişaf
yolu keçmişdir. Lakin ədəbi dildən çıxan və ədəbi dilə
daxil olan, habelə yeni yaranan dil vahidlərinin ümumi
çəkisinə görə bu inkişaf həmişə eyni səviyyədə olmamışdır.
Müəyyən mərhələlərdə yenilik çaları olmayan sözlər çox
işləndiyi halda, bəzi dövrlərdə yeni sözlərin işləkliyi güc-
lənmiş, ənənəvi olaraq işlənən bəzi sözlər isə ya tamamilə
dildən çıxarılmış, ya da başqası ilə əvəz olunmuşdur
2
.
Digər tərəfdən isə ilk zamanlar elmi-texniki tərəqqinin
səviyyəsi nisbətən aşağı olduğundan həmin dövrdə termin
yaradıcılığı prosesi zəif idi və s.
Ədəbi dilimizin inkişafında rus dili mütərəqqi rol
oynamışdır. Lakin ilk dövrlərdə rus dilindən alınan sözlərin
hamısı sonralar dilimizin lüğət tərkibində vətəndaşlıq hüqu-
qu qazana bilməmişdir; işlənməsinə ehtiyac olanlar saxla-
nılmış, bir çoxları isə müvafiq qarşılıqları ilə əvəz edil-
mişdir. İlk dövrlərdə kütləvi şəkildə ərəb-fars sözlərinin
çıxarılması və sonradan onların müəyyən qisminin yenidən
qaytarılması da ədəbi dildə inkişafın birbaşa axınla get-
mədiyini, bu prosesin özündə də müəyyən ziddiyyətlərin
mövcud olduğunu göstərir.
Ədəbi dilin inkişafında alınmaların rolu nə qədər
böyük olsa da, birinci sırada, əlbəttə, dilin daxili imkanları
1
Bax: M. Adilov. Qəzet dili, Bakı, ADU nəşri, 1973, səh. 114.
2
Дж. Мамедов. Газетный стиль современного азербайджанского
литературного языка, Баку, АКД, 1973, стр. 33; И.О.Мамедов. Лексика
газеты «Коммунист», Баку, АКД, 1974, стр. 36
вя с.
Dostları ilə paylaş: |