A. MİRZƏcanzadə. Z.ƏHMƏdov, R. Qurbanov

113 

 

Burada Q-süxuru t

o

-dan t temperaturunadək qızdırmaq üçün lazım olan 

istilik miqdarı; G-süxurun çəkisi: t

o

, t-ilk və son temperatur, C-süxurun 

tam istilik tutumudur. 

Süxurun məsaməliliyi, nəmliyi və  temperaturu artdıqca onun 

istilik tutumu da artır. Çökmə süxurların istilik tutumu  0.19÷0.24 kkal 

q-dər arasında dəyişir. 

Hər hansı cismin bir ucu qızdırıldıqda müəyyən müddətdən sonra  

o biri ucunun qızma dərəcəsi həmin  cismin istilik keçirmə qabliyyəti ilə 

xarakterizə olunur. 

Süxurların istilikkeçirmə qabliyyəti, süxurun istilikkeçirmə əmsalı 

ilə xarakterizə olunur. En kəsiyi 1 sm

2

 olan cismin 1 saniyədə 1 

o

C 

istiliyi 1 sm uzunluğa keçməsi üçün lazım olan istilik 

miqdarınaistilikkeçirmə əmsalı deyilir və belə ifadə olunur. 

 

tF

Ql

   

 

Burada Q-Δτ müddətində  mühitindən keçən istilik miqdarı;  l-uzunluq; 

τ-en kəsik sahəsi : Δt-uclarda yaranan temperatur fərqi: F-en kəsik 

sahəsi:  Δt-uclarda yaranan temperatur fərqi;  Δτ-istiliyin bir ucudan o 

biri uca keçmə müddətidir.  

Süxurların istilikkeçirmə qabliyyəti onun istilik tutumundan əlavə 

məsaməliyindən, mineraloji tərkibindən  və  məsamələrin  su ilə dolma 

dərəcsindən daha çox aslıdır  (cədvəl 1.10) 

Süxurun termik xüsusiyyətlərindən baçqa, onlarda 

temperaturötürmə  əmsalı da səciyyəvi amil sayılır. Temperaturötürmə 

əmsalı ilə  istilikkeçirmə  əmsalı  və  xüsusi itilik tutumu aşağıdakı kimi 

əlaqədardır. 

 

,

v

c

 

 

Burada  ά-temperaturötürmə  əçsalı,  ζ

v 

–süxurun həcm  əmsalı;  λ-

istilikkeçirmə əmsalı; C-xüsusi istilik tutumu; 

---

114 

 

Termoosmos, layda  temperaturun qeyri-bərabər paylanması 

nəticəsində  yaranır. Məsaməli mehitin ancaq bir hissəsi maye, qalan 

hissəsi ilə qaz, yexud həmin mayenin buxarı ilə dolduqda termoosmos 

meydana çıxır. Bu cür məsaməli mühitdə temperatur qradiyenti 

yaratdıqda maye isti yerdən soyuq yerə süzüləcəkdir. 

Dağ süxurları başqa süxurlar kimi elektrikkeçirmə  xüsusiyyətinə 

malikdir. Süxurların bu xüsusiyyəti, xüsusi elektrik müqaviməti ilə  (p

c

) 

xarakterizə olunur. 

Ümumiyyətlə, mineralların 

əksəriyyətinin elektrikkeçirmə 

qabliyyəti çox kiçikdir. Lakin xüsusi elektrik müqavimətləri bir neçə  

om·m-dən milyon om-a qədər ola bilər. Süxurların xüsusi elektrik  

müqaviməti onların içərisində  olan yaxşı keçirici maddələrin 

miqdarından  (%) asılı olaraq dəyişir ki, bu da nisbi elektrik müqaviməti 

əmsalı ilə xarakterizə olunur. (P

H

): 

 

M

c

H

P

P

P

 

Burada  P

M

-süxurda olan minerakın xüsusi elektrik müqavimətidir. 

 

Cədvəl 1.10 

 

Dağ süxurları 

İstilikkeçirmə 

der

m

vm

 

İstilik tutumu 

der

kq

Coul

K

C

5

,

 

 

Temperaturötürmə 

əmsalı  ά,  10

3

 

m

2

/san 

Gil 

Gilli şist 

Dolomit 

Kristallik əhəng 

Dolomitləşmiş 

əhəng 

Daş duz 

Kvars 

Merkel 

Qum  (quru) 

0.99 

154-218 

1.1-4.98 

2.18 

1.51 

7.2 

2.49 

0.915-2.18 

0.347 

1.27-3.01 

0.755 

0.772 

0.93 

1.1 

-- 

0.853 

0.692 

-- 

0.8 

0.838 

0.97 

0.97 

0.86 

0.5-1.2 

-- 

3.89 

1.33 

-- 

0.2 

1.39 

---

115 

 

Sıx qum 

Neft 

Su 

0.139 

0.582 

2.1 

4.15 

0.069-0.085 

0.14 

 

Süxurun nisbi eletrik müqavimətinin köməyi ilə onun nəmlik dərəcəsi 

(B) tapmaq olar, yəni: 

 

mB

m

In

B

m

P

N

)

100

(

1200

)

300

(

10

4

 

Məsamələr tamamilə su ilə  dolmuş olduqda süxurların nisbi 

elektrik müqaviməti vasitəsilə, onların məsaməliliyini aşağıdakı 

ifadədən tapmaq olar: 

1

,

2

2

)

(

5035

,

0

m

B

P

N

 

Qeyd etmək lazımdır ki, elektrokarotaj, neytron-karotaj və 

qamma-kartoraj birlikdə 

tətbiq edildikdə-süxurların fiziki 

xüsusiyyətlərini (nisbi elektrik müqaviməti ilə ) daha ətraflı öyrənmək 

olar. 

Süxurların bir çox fiziki-kimyəvi xüsusiyyətləri (məsaməlilik, 

neft, qaz,su ilə dolma və s.) öyrənilir. 

Süxurların pyezoelektrik xassəsi hələ  keçən  əsardə  kəşv 

edilmişdir. Bəzi kristallar deformasiyaya uöradıqda (məsələn, sıxıldıqda 

) onların səthlərində  elektrik yükləri yaranır.  əksinə,  əgər kristal 

yüklənmiş elektrodlar arasında yerləşdirilirsə, o deformasiyaya 

uğrayacaq. Bu hadisə  pyeozelektrik effekti adlanır. Sovet alimləri 

M.P.Valoroviç və E.İ.Oarxomenko isə ilk dəfə pyezoelektrik kristalları 

üzərində yeni hadisənin baş baş verməsin kəşv etmişlər. Məlum 

olmuşdur ki, dağ süxurlarının bəzi minerallarında elektrik oxları xaotik 

deyil,  əksər halda müəyyən istiqamətlərdə yerləşir; belə  ki, biradlı 

---