A. Q. Q a y im o V aholi yashash joylarini

KO‘KALAMZORLASHTIRISH ISTIQBOLINI ANIQLASH
Buyumlaming uzoqlashishi natijasida uni ilg‘ab olish, ko‘rish, 
ular hajmi, shakli o ‘zgarishi - chiziqli manzara, ranglar o ‘zgarishi 
esa 
- fa z o v iy manzara
deb ataladi.
Chiziqli manzaraning misoli quyidagicha: hiyobon oxiri 
boshiga nisbatan torroq b o is a , yoki kichikroq daraxtlar bilan 
qopiangan bo‘lsa hiyobonning k o ‘rinishi uzun boMadi. Aksincha 
hiyobon oxiri kengaytirilgan yoki unga boshidagilarga nisbatan 
kattaroq daraxtlar ekilgan boMsa, hiyobon qisqa boMib ko‘rinadi. 
Hovuz (koM) hajmining katta boMib ko‘rinishi hovuzning narigi 
betida ekilgan daraxtlarning past bo‘yliligi bilan bogMiq, kichik 
boMib ko‘rinishi esa-hovuzning qarama-qarshi tomonidan baland 
daraxtlar joylashganligiga bogMiq.
A gar ochiq maydonga yuqoridan nazar solinsa, u jo y kichik 
boMib ko‘rinadi. Agar biron-bir tepalikning ko‘rinishi jihatidan 
kattalashtirish zarur boMsa, unga tepalik cho‘qqisiga piramidasimon 
shaklli daraxtlar ekiladi, va past tomonga qarata ekib kelinadi.
MaMum bir predmetning balandligini ikki yoki uch barobariga 
teng keladigan uzoqlikdagi masofada joylashtirilsa, uning uzoqdan 
ko ‘rinishi yaxshi boMadi.
Fazoviy manzaraning misollari - uzoq masofada ranglar 
ifodasining o ‘zgarishidir: sariq rangning yashilga; to ‘q sariq 
rangning qoramtir qizil rangga; qizilning binafsharangga, ko‘k 
rangning ko‘kimtir kulrangga, yashilning ko‘kim tir - havorangga, 
qora rang uzoqdan ochroq tusda ko‘rinadi, oq rang esa - uzoq 
masofadan sargMmtir tusda ifodalanadi.

---

IV BOB. YASHIL DARAXTZORLARNING TASNIFI
VA KO‘KALAM ZORLASHTIRISHNING SHAKLI
M aqsadli y o ‘nalishiga, joylashtirilishiga, hajmiga, xizmat 
k o ‘rsatish 
k o ia m ig a
ko‘ra 
yashil 
ekinzorlar xilma 
xildir. 
Ko‘kalamzorlashtirishning birinchi tasnifmi (klassifikasiyasini) 
1917 yilgacha b o ig a n davrda Qurbatov tomonidan tavsiya etilgan. 
U ko‘kalamzorlashtirishning 2 guruhi - bog‘ va hiyobonlar, deb 
ajratgan. 1936-yildagi tasnifga muvofiq (Rossiya) quyidagi yashil 
ekinzorlar ajratilgan: 1) hiyobonlar, 2) aholi yashash joylari 
ekinzorlari - shahar b o g ia ri va sayilgohlar, 3) ko‘chalardagi 
ekinzorlar (daraxtzorlar), 4) aholi yashash hududlari ichidagi 
ekinzorlar, 5) sanoat korxonalaridagi ekinzorlar, 6) o ‘rmon parklari, 
7) himoya hududlari (ihotazorlar), 8) maxsus yo‘nalish-dagi 
ekinzorlar - botanika b o g ia ri, dendrariylar, hayvonot b o g iari.
Bugungi kunda qabul qilingan tasnifga ko‘ra barcha yashil 
ekinzorlar 3 guruhga b o iin ad i:
1) 
umumiy foydalanishga m o ijalan g an ekinzorlar;
2) cheklangan tartibda foydalaniladigan ekinzorlar;
3) 
maxsus foydalanish uchun m oijallangan ekinzorlar.
Aholi uchun cheklovlarsiz kirishga ruxsat etilgan ekinzorlar
umumiy foydalanishga m o ijalangan ekinzorlarga mansubdir. 
Alohida insonlar foydalanishiga ruxsat etilgan ekinzorlar masalan, 
sanoat korxonalarida ushbu korxona ishchi va xizmatchilari foyda- 
lanadigan; maktablarda o ‘quvchilar, o ‘qituvchilar va kam holda 
o ‘quvchilarning ota-onalari foydalanadigan. Maxsus ekinzorlar 
belgilangan vazifani o ia y d i: suv muhofazasi, tuproq muhofazasi, 
qum va qordan himoyalash va boshqalar. Amaliyotda 2 ta tasnif 
q o ilaniladi: L.B.Luns bo‘yicha va shaharsozlikni loyihalashtirishga 
oid q o ilan m ag a asosan.
Ekinzorlar tasnifi (L.B.Luns bo‘yicha):
I. Umumiy foydalaniladigan ekinzorlar:
1. Istirohat b o g ia ri - yashil massivlar b o iib , aholining dam 
olishi, ular orasida m a’naviy-m a’rifiy ishlami tashkil etishga 
m oijalangan. Istirohat b o g ia ri o ‘z navbatida quyidagi toifalarga 
b o iin ad i: a) mamlakat miqyosidagi 
shaharlarda joylashgan 
markaziy istirohat b o g ia ri; b) katta shaharlar markazidagi istirohat 
b o g ia ri; v) katta shaharlarda joylashgan, umumshahar axamiyatiga 
ega b o ig a n istirohat b o g ia ri; g) katta shaharlardagi tumanlarda 
joylashgan istirohat b o g ia ri; d) qurort shaharlarda joylashgan 
istirohat b o g ia ri; z) kichik shaharlar, posyolkalar va tuman 
markazlardagi istirohat b o g iari.
2. Bolalar uchun istirohat b o g ia ri (ko‘pincha umumiy istirohat 
b o g ia rig a ham kiritiladi) - yashil massiv b o iib , bolalarning dam 
olishi, o'ynashi; bolalar bilan sport - sogiom lashtirish, madaniy 
m a’rifiy ishlarni olib borish uchun m oijallangan.
3. Sport maydonlari - sport turlari bo‘yicha tayyorgarlik 
ko‘rish va musobaqalar o ik azish g a m oijallangan yashil o ‘yin 
maydonchasi. Bu erda tom oshabinlaming dam olishi hamda ular 
orasida madaniy m a’rifiy ishlarni olib borish uchun turli qurilmalar 
mavjud. Sport parkining turi b o iib akvapark xizmat qiladi, u suv 
havzalari bo‘yida joylashtiriladi, asosiy e ’tibor suv sporti va dam 
olishni tashkil etishga qaratiladi.
4. Botanika bog‘i - ekinlar alohida tartib (sxema) bo‘yicha 
joylashtirilgan yashil massiv. Botanika, manzarali bog‘dorchilik, 
o ‘simlikshunoslik, o ‘rmonchilik 
sohasida 
ommaviy-madaniy, 
m a’rifiy va ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish uchun m oijallangan.
5 .Hayvonot bog‘i - turli hayvonlar saqlanadigan, maxsus 
qurilmalar bilan jihozlangan yashil massiv. Zoologiya sohasida 
ommaviy-madaniy 
va 
ilmiy 
tadqiqot ishlari 
olib 
borishga 
m oijalangan.
6. Shahar istirohat b o g i-d am olish, sayr qilish, tinch xordiq 
chiqarish, shuningdek, alohida ko‘ngilochar tadbirlar va madaniy -
m a’rifiy ishlarni tashkil etish uchun m oijallangan yashil hudud.
7.Sayilgoh (skver) - maydonlar, ko‘chalar, alohida jam oat 
binolari oldida, mavzelar ichida, uylar o ralig id a joylashgan, qisqa 
vaqt dam olishga m oijallangan ko‘kalamzorlashtirilgan maydon.

---

Sayilgoh manzarali 
arxitektura maqsadida, 
hamda transport 
qatnovini boshqarish maqsadlarida ham ishlatiladi.
8. Hiyobon (bulvar) - ko‘chaning harakatlanish qismida yoki 
suv havzalari bo‘yida barpo etilgan yashil y o ‘!ak. Undan 
harakatlanish, qisqa muddat dam olish, binolar va yoMaklarni 
shovqin va changdan muhofazalash uchun foydalaniladi.
9. Ko‘chalardagi ekinzorlar-ko‘chalar atrofida ekilgan daraxt va 
butalar; binolar oldidagi ekinlar shuningdek, uylar ayvonlari va old 
qismini bezatish uchun ekilgan o ‘simliklar. Ular qisqa muddatli dam 
olish joyi hamda ko‘chalar va binolarda sanitariya-gigienik 
sharoitlarni yaxshilashga moMjallangan.
10. M a’muriy va jam oat korxonalar (binolar) oldidagi 
ekinzorlar - qisqa vaqt dam olish uchun va arxitektura bezatishning 
bir qismi boMgan ko‘kalamzorlashtirilgan maydoncha.
11. Ko‘p qavatli uylar joylashgan mikrorayonlar va mavze- 
lardagi ekinzorlar ular sanitar - gigienik holatni yaxshilash hamda 
dam olish, fizkultura bilan shug‘ullanish uchun moMjallangan.
12. 0 ‘rmon parki - tabiiy yoki sun’iy yaratilgan massiv 
boMib, dam olish va fizkultura-sogMomlashtirish ishlarida foyda­
laniladi. Shahar va qishloq joylarida, qurilishlardan holi erda 
joylashtiriladi.
13. Chim parki (lugopark) - o'rm on parki bilan bir xil boMib, 
faqat unga gazon o‘simliklari ko‘p joylarni egaliaydi.
14. Ommaviy dam olish hududi - shahar va qishloq 
qurilishidan tashqarida joylashgan yashil massiv. Unda pansionatlar, 
dam olish uylari, sport inshootlari hamda dam oluvchilarga xizmat 
ko‘rsatuvchi korxonalar majmuasi joylashadi.
II. Cheklangan tartibda foydalaniladigan ekinzorlar
1. M aktablar, liseylar, kollejlar, oliy o ‘quv yurtlari oldidagi 
ekinzorlar - dam olishga, sport m ashg‘ulotlari va bir qator o ‘quv 
mashg‘u!otlarini olib borishga moMjallangan ko‘kalamzorlash- 
tirilgan hududlar.
2. Bolalar 
bog‘chalari 
oldidagi 
ko‘kalamzorlashtirilgan 
xududlar. U lar soyalatilgan va ochiq o ‘yin maydonchalari, bolalar 
badan tarbiyasi va uxlashi uchun moMjallangan, hamda yon 
atrofidagi hududdan ajratish uchun barpo etilgan.
3.Klum balar, madaniyat saroylari, bolalar ijodiy uylari 
oldidagi ekinzorlar - dam olishga, m adaniy-m a’rifiy ishlami, badan 
tarbiya m ashg‘ulot!arini olib borishga moMjallangan ko‘kalam- 
zorlashtirilgan hududlar.
4. Ilmiy-tadqiqot muassasalari oldidagi ekinzorlar - ayrim 
ilmiy tadqiqot ishlarini olib borishga, shuningdek xodimlarning dam 
olishi, badantarbiya m ashg‘ulotlarini o ‘tkazishga moMjallangan 
ko‘kalamzorlashtirilgan xudud.
5. Kasalxonalar va boshqa davolash-profilaktika muassasalari 
oldidagi ekinzorlar - maxsus davolash muolajalarini o ‘tkazish 
uchun, dam olish va sayr qilish uchun moMjallangan ko‘kalam- 
zorlashtirilgan hudud.
6. Sanoat korxonalari oldidagi ekinzorlar - dam olishga va 
ishlab chiqarishning zararli sharoitlaridan muhofaza qilishga 
moMjallangan ko‘kalamzorlashtirilgan hudud.
7.X ovli joylar qurilgan aholi yashash joylari oldidagi 
ekinzorlar-manzarabop, meva-rezavor va sabzavot ekinlari ekishga 
moMjallangan ko‘kalamzorlashtirilgan hudud. Bu erda xo‘jalik 
qurilmalari va maydonchalari joylashadi.
8. Sanatoriyalar, dam olish uylari, bolalar oromgohlari oldidagi 
hiyobon va bogMar yashash binolaridan tashqaridagi yashil 
massivlar boMib, ular dam olish, sayr qilish, madaniy-ommaviy, 
m a’rifiy ishlami va davolash muolajalarini olib borish uchun 
ko‘kalamzorlashtirilgan hudud.
III. Maxsus yo‘nalishdagi ekinzorlar.
1. Sanoat korxonalari va aholi yashash joylari o ‘rtasidagi 
sanitar - himoyalash xududlari. Ular sanoat ishlab chiqarishning 
zararli ta’siridan himoya qilishga moMjallangan ko‘kalamzor- 
lashtirilgan hudud.
2.Tabiatning noxush ofatlaridan saqlash hududlari - aholi 
yashash joylarini shamollardan, qumliklardan va tabiatning boshqa 
noxushliklardan saqlash uchun ko‘kalamzorlashtirish lozim boMgan 
hudud.
3. Suvni muhofazalash hududlari - daryolar, koMlar, sug‘orish 
tizimlari, suv havzalari qirg‘oqlarida barpo etilgan ekinzorlar. Ular 
suvning ortiqcha bugManishini oldini olish, suvni ifloslanishdan,

---

sho‘rlamsh va balchiqlanishdan himoya qilish uchun ko‘kalamzor- 
lashtiriladigan hudud.
4 . 0 ‘rmonm eliorativ 
y o ‘nalishidagi 
ekinzorlar, 
jarliklarni 
ko‘kaIamzor-lashtirish, tuproqni emirilishdan muhofazalash, sel 
kelishi xavfi boMgan hududlardagi ekinzorlar.
5. Y ong inga qarshi - yonilg‘i omborxonalari va boshqa 
yong‘in xavfi boMgan ob ’ektlar atrofidagi ekinzorlar.
6. A vtomobil va temir yoMlari atrofidagi ixotazorlar. Ular 
yo llarni muhofazalash, m o‘’tadil mikroiqlim va yaxshi sanitar -
gigienik sharoitni yaratish, harakat xavfsizligini ta ’minlash, 
shuningdek, yo llarni manzarabopligini oshirishga xizmat qiladi.
7. Qabristondagi ekinzorlar-h u d ud ni ko‘kalamzorlashtirish va 
obodonlash-tirishga moMjallangan joylar.
8. Ko‘chatzorlar va gulchilik xo‘jalikiari -d arax t va butalaming 
nixollarini etishtirish, ochiq dalada, park va oranjereyalarda gullarni 
etishtirishga xizm at qiladi.
Shahar qurilish loyihasi bo‘yicha k o ‘kalamzorlashtirish tasnifi:
I. Umumiy foydalanish ekinzorlari:
1. Shahar 
ichidagi 
aholi 
yashash 
hududida 
joylashgan 
ekinzorlar: Shahar va qishloq istirohat bogMari, shu jum ladan,dam
olish istiiohat ham da maxsus sayilgoxlar, mikrorayonlar va tuman 
bogMari, skverlar, hiyobonlar.
2. Shahar atrofidagi hudud chegarasida joylashgan ekinzorlar: 
o ‘rmon xaritalari, omm aviy dam olish hududlari, o ‘rmon!ar.
II. Cheklangan tartibda foydalaniladigan ekinzorlar:
1. 
Shahar 
tashkilotlaridagi 
ekinzorlar: 
aholi 
yashash 
hududlaridagi, inaktablar hududidagi, bolalar muassasalari atrofi­
dagi, jam oat binolari maydonidagi, sport inshootlari, sogMiqni 
saqlash muassasalari maydonida joylashgan.
2. 
Shahar yoni chegarasida joylashgan ekinzorlar: sanoat 
korxonaiari hududidagi ko‘kalamzorlashtirilgan erlar, shahar chetida 
joylashgan dam olish maskanlari (dam olish uylari, bolalar 
oromgohlari va sh.k.) dagi ekinzorlar, ishchi va xizmatchilar 
jam oalarining m evazor bogMari.
III. M axsus y o ‘nalishdagi ekinzorlar:
1). Shahar ichidagi ko‘chatxonalar, botanika bogMari, hayvonot
bogMari, ko‘rgazmalar hududlari.
2). Shahar yonidagi chegara ekinzorlari: qabristonlar ekinzor­
lari, ko‘chatchilik va boshqa kommunal x o ‘jaliklari ekinzorlari; 
tashqi transport va omborxonalar hududlari; sanitar-himoyalash va 
suv muhofazasi; temiryoM va avtomobil yo nalishidagi, meliorativ, 
shaharni muhofazalash ihotazorlari, shahar atrofidagi xo jaliklarning 
mevazor bogMari va uzumzorlari, qo'riqxonaiar, tarixiy obidalar
ekinzorlari. 
_ 
r
Yuqoridagi ikkita klassifikasiya (tasniflar) ning asosiy tarqi 
shundaki, ko'chalardagi ekinzorlar, botanika, hayvonot bogMari 
bitta tasnifga ko‘ra umum foydalaniladigan turga kiradi, boshqa 
tasnifga ko‘ra esa maxsus foydalaniladigan ekinzorlarga kiritiladi; 
tegishli ravishda kvartal ichidagi ekinzorlar-umum foydaianila- 
diganga va cheklangan tartibda foydalaniladiganga va ikkinchi 
tasnifga faqat cheklangan tartibda foydalaniladigan ekinzorlar
turkumiga kiradi.
Amaliyotda ikkala tasnif ham qo Haniladi.