A r I s t o t e L si y a s ə T
Yüklə 104 Kb. Pdf görüntüsü
|
Buna görə bəzi hallarda kəmiyyət cəhətdən olan bərabərliyə əsas- lanmaq lazımdır, digər hallarda - ləyaqət cəhətdən olan bəra- bəıiiyə. 9. Hər neçə olsa da demokratik quruluş, oliqarxiya qurulu- şuna nisbətən daha təhlükəsizdir və daha az daxili çəkişmələrə səbəb olur. Oliqarxiyalarda qanşıqlığın iki cür əsası olur: bir-birilə və xalqla ədavətdə olmaq; demokratiyalarda isə - yalnız oliqarxiya ilə. Üstəlik ortabablann üstünlük təşkil etdiyi dövlət quruluşu oliqarxi- yadan çox, demokratiyaya yaxındır, bizim xatırlatdığımız dövlət quruluşlarından ən çox təhlükəsizliyə malik olanı da budur. II. 1. Biz qiyamların və dövlət çevrilişlərinin mənbələrinə diqqət yetirməyi nəzərdə tutduğumuzdan, bizə hər şeydən ön- cə, ümumiyyətlə, onların əsas səbəbləri haqqında məsələni araşdırmaq iazımdır. Belə əsas səbəblərdən üçünün adını çək- mək olar; onlardan hər birini özü-özlüyündə götürdükdə, hər şeydən öncə onların əsas əlamətlərini xarakterizə etmək lazım- dır. Birincisi, qiyam qaldıran adamların əhval-ruhiyyəsini bilmək vacibdir; ikincisi nəyə görə; üçüncüsü, əslində siyasi qarışıqlıq və daxili çəkişmələr nədən başlayır. Dövlət çevrilişi hazırlayan adamların əhval-rühiyyəsinə gə- lincə burada, ümumiyyətlə, ən çox, artıq bizim xatırlatmış oldu- ğumuz səbəb nəzərə alınmalıdır. Yəni: bəziləri çəkişməyə baş- lamaqla hüquq bərabərliyinə can atırlar, əsas da budur ki, onla- rın fikrincə hüquqları azaldılır, hərçənd onlar hüququ çox olan- larla bərabərdir; digərləri, əksinə, bərabər olmamağa və üs- tünlüyə can atırlar, çəkişməyə o halda başlayırlar ki, bu adam- ların qənaətinə görə, onlar qalanları ilə bərabər olmadıqda, on- larla müqayisədə heç bir üstünlüyə malik olmurlar, ancaq onlarla bərabər, yaxud da əksik olurlar. 2. Göstərilən iddialar bəzi hallarda ədalətli olur, digər hallarda - ədalətsiz: axı hüqu- qu az olanlar da qalanları ilə bərabərləşməkdən ötrü, bərabər 178 hüquqa malik olanlar isə böyük hüquqlar əldə etmək üçün yer- də qalanlarla da çəkişməyə başlayır. Göstərilənlər qiyam əhval- ruhiyyəsinin yaranmasını aydınlaşdırmaqdan ötrü kifayətdir. Çəkişmələr bunlardan törəyir - gəlirdən, mənsəb və rütbədən və bunlara əks olan şeylərdən; dövlətlərdə çəkişmələr həm də vətəndaş hüquqlarının itirilməsi qorxusundan və qoyulan cə- rimənin ödənilməsinin arzu olunmamasından da baş verir - özlərindən ötrü, yaxud dostlarından ötrü olmasının fərqi yoxdur. 3. Adam-ların hərəkətinin bəlkə də yeddi və daha çox səbəb və bəhanələrini sadalamaq olar ki, bunun da təsiri altında, yuxa- rıda deyildiyi kimi, adamlar qalxır və göstərilən tələbləri irəli sü- rür. Bu səbəblərdən ikisi yuxarıda göstərilənlərə uyğun gəlir, lakin onların hərəkəti bir qaydada meydana çıxmır. Gəlirin, say- ğı və ehtiramın əldə edilməsinə cəhd göstərmək adamların qar- şılıqlı surətdə acıqlanmasına, əvvəllər deyildiyi kimi, ona görə gətirib çıxarmır ki, onlar özləri özləri üçün bunu əldə etmək ar- zusunda bulunurlar, ancaq ona görə ki, onlar - bəziləri haqlı, digərləri haqsız olaraq - başqalarının bunlardan əhəmiyyətli də- rəcədə neçə faydalandığını görürlər. Həmçinin həyasızlıq, qor- xu, üstünlük, nifrət, həddindən artıq yüksəliş; digər tərəfdən - fitnə-fəsad, etinasız münasibət, xırda təhqirlər, xasiyyətlərin tut- maması çəkişmələrə səbəb olur. 4. Bu halda həyasızlıq və ac- gözlük hansı əhəmiyyətə malikdir və hansı cəhətdən bunlar daxili çəkişmələrə səbəb olur - bu, çox güman aydındır; əgər hakimiyyətdə olanlar həyasız və acgözdürlərsə, onda əhali həm onlara, həm də bu şəraiti onlara yaradan dövlət quruluşuna qarşı düşmənçilik münasibətində bulunur; acgözlük isə bəzən xüsusi şəxslərin mülkiyyətinə, bəzən də dövlət malına tuşlanır. Sayğı və ehtiramın da nə kimi əhəmiyyət daşıması və bunun da nəyə görə daxili çəkişmələrə səbəb olması aydındır; adamlar, özlərinin bu sayğı və ehtirama malik olmamasını, başqalarının 179 isə, əksinə, malik olmasını gördükdə hiddətlənirlər. Ədalətsizlik burda ondan ibarətdir ki, bəzi adamlar sayğı və ehtiramdan yararlanırlar, başqaları isə bundan məhrumdur, həm də bu və digərlərinin yaxşı cəhəti nəzərə alınmır; ədalət, əksinə, o halda olar ki, sayğı və ehtiram yaxşı cəhətə əvəz olaraq verilsin. Hər hansı bir adam - bir, yaxud bir neçə nəfər - öz qüdrəti ilə döv- lətin və hökumət orqanlarının bir araya sığa bilən xarakterindən seçildikdə, üstünlük də daxili çəkişmələrə səbəb olur. Bu halda, adətən, monarxiya və sülalə üsul-idarəsi meydana çıxır. 5. Buna görə bəzi, məsələn, Arqos və Afina kimi dövlətlərdə bir qayda olaraq sürgün etməyə əl atılır, hərçənd buna yol verib, sonra çarə qılmaqdansa, hələ lap əvvəlcədən dövlətdə başqa- larından bu qədər yüksəkdə dayanan adamların meydana çıx- mamasından ötrü bu işə nəzarət etmək yaxşı olardı. Qorxu o cə- hətdən çəkişməyə səbəb olur ki, bir tərəfdən təqsiri olan adamlar cəzaya məruz qalmaqdan çəkinirlər, dıgər tərəfdən isə - haq- sızlığın qurbanı olmaq təhlükəsi altında olanlar, ehtimal olunan haqçızliğın qarşısını hələ buna məruz qalmamışdan almağı arzu ediriər. Məsələn, Rodosda kübarlar onlara qarşı başlanan məh- kəmə işinə görə demokratiyaya qarşı birləşmişdilər3. 6. Nifrət çəkişmə və hiddətə səbəb olur; bu, məsələn, oliqarxiyada baş verir, orada vətəndaşların çoxu özündə güc hiss etsə də, dövlət idarəçiliyində iştirak etmir. Həm də demokratiyalarda dövlət quruluşundakı qarışıqlıq və özbaşınalıq varlı adamlarda ona qarşı hiddət doğurur. Məsələn, Fivada Enofit vuruşmasından sonra dövlət qaydaları pozulduqda, demokratiya ləğv edildi; belə bir şey Meqarada, Gelonun istibdad üsul-idarəsindən əvvəl - Sirakuzada, demokratiyanın devrilməsindən əvvəl - Rodosda da baş vermişdi, həmin yerlərdə intizamsızlığa və özbaşınalığa görə demokratlar məğlubiyyətə uğradılmışdı. 180 7. Dövlət çevrilişləri uyğunsuz yüksəliş nəticəsində də baş verir. Məlumdur ki, bədən hissələrdən ibarətdir və mütənasibliyi saxlamaq üçün öz boyuna uyğun böyüməlidir. Əks halda, əgər, məsələn, ayaq dörd dirsək uzunluğunda, bədənin yerdə qalan hissəsi isə iki qarış4 olarsa o, məhv olar; bəzən də bədən, əgər o, yalnız kəmiyyət cəhətcə deyil, həm də keyfiyyət cəhətcə qeyri-uyğun bir şəkildə inkişaf etsə, başqa canlı varlıq şəklini alacaq. Dövlət də eynən belə ayrı-ayrı hissələrdən ibarətdir; onlardan bəziləri, məsələn, demokratiyalarda və politiyalarda yoxsullar kütləsi çox vaxt hiss edilmədən inkişaf edir. 8. Bu, bəzən təsadüfi hallar nəticəsində də baş verir. Belə ki, məsə- lən, iran müharibələrindən az sonra, Tarantedə yapiqalarla mübarizədə kübarların çoxu məğlubiyyətə uğrayıb, məhv oldu və politiyadan demokratiya əmələ gəldi. Arqosdakı «yeddinci gün»5 vuruşmasında Lakonlu Kleomen arqosları məğlub etdik- dən sonra, parieklərin bir hissəsini vətəndaşlığa qəbul etmək lazım gəldi. Quruda aparılan uğursuz vuruşmalar Afınada kü- barların sayını azaltdı, cünki Lakon müharibəsinə qədər orduda siyahı üzrə xidmət edirdilər6. Bu, nadir hallarda baş versə də, demokratiyalarda varlıların sayı çoxaldıqda, yaxud, iimumiy- yətlə, mal-mülk artdıqda - demokratiya quruluşu oliqarxiyaya və sülalə üsul-idarəsinə keçir. 9. Dövlət quruluşu çəkişmələrsiz, intriqalar nəticəsində də dəyişilir. Geridə belə olmuşdu, burada seçki ilə təyin edilən və- zifəli şəxsləri püşklə təyinat alanlarla əvəz etmişdilər, ona görə ki, fitnə-fəsad törədənləri seçirdilər. Həm də başısoyuqluq nəticəsində bu zaman mövcud dövlət quruluşuna düşmənçilik münasibəti bəsləyən adamların yüksək dövlət vəzifəsi tutması- na yol verilir, Oreyada oliqarxiya belə devrilmişdi, Herakleodor vəzifəli şəxslər sırasına düşən zaman oliqarxiyanı politiya və demokratiya ilə əvəz etmişdi7. Həmçinin xırda şeylərə laqeyd 181 Yüklə 104 Kb. Dostları ilə paylaş:
|