A. V. Mavlonov

3.7. Terrigen va karbonat kollektorlarining xususiyatlarini taqqoslash

YUqorida qayd etganimizdek, terrigen kollektorlar- g’ovakli (porovыy) kollektorlar turkumiga mansub, karbonat kollektorlarda esa g’ovaklar ham, yoriqlar ham, kovaklar ham mavjud bg’lib, ular aksariyat, aralash kollektorlarga mansubdirlar. Mutaxassislarning fikricha, g’tkazuvchanlik 0,01 mkm² gacha bg’lgan jinslarni past g’tkazuvchanlik xususiyatiga ega, 0,01-0,1 mkm² ni esa g’rtacha g’tkazuvchanlikka ega va 0,1 mkm² dan yuqorisini esa yaxshi g’tkazuvchanlikka ega kollektorlarga ajratadilar.

SHuni alohida qayd etish lozimki, g’ovakli terrigen va karbonat kollektorlar g’zlarining g’ovaklari tuzilishi bilan farq qiladilar. Karbonat jinslarda g’ovaklar juda tor kanallar bilan tutashadi va kg’pincha bir xil sharoitda g’tkazuvchanliga past bg’ladi. Ana shunday farq mavjudligi uchun bu jinslar o’zlarining g’ovaklikning solishtirma yuzasi bilan ham farq qiladilar. Bu kg’rsatkich karbonat jinslarda ozroq, terrigen jinslarda yuqori bg’ladi, ayniqsa bu farq g’rtacha va undan past g’tkazuvchanlikka ega bg’lgan jinslarga kg’proq mansubdir, SHu kg’rsatkichlar jinsning neftga shimiluvchanlik xususiyatlarini belgilovchi kg’rsatkichlardan biridir. SHuning uchun karbonat kollektorlarda neft bilan shimilganlik darajasi ozroq bg’ladi. YAna shuni unutmaslik kerakki, karbonat qatlamlar aksariyat qat-qatlilik xossasiga ega, shuning uchun ham butun qatlam bg’yicha gidrodinamik aloqalar qiyinlashadi.
Karbonat jinslarda yoriqlar kg’proq rivojlangandir, aksariyat ularning yg’nalishi qatlamga nisbatan tik va og’ma ravishda joylashgan bg’ladi. Aksariyat hollarda yoriqlik qatlamning mahsuldorligini belgilaydi, chunki yoriqlarning g’tkazuvchanlik xususiyati yuqori, undan tashqari yoriqlarga g’ovaklardan suyuqlik oqib keladi va ular g’z navbatida suyuqlik yig’uvchi va g’tkazuvchi vazifasini bajaradilar. SHuning uchun ham qatlamdan olingan namunaning g’ovakligi past kg’rsatkichlarga ega bg’lgan holda, g’sha konlardagi quduqlarning mahsuldorligi terrigen kollektorlardagidan ancha yuqori bg’ladi. SHuning uchun yoriqlilik qatlamni qazib chiqarish sharoitlariga ancha ta’sir qiladi.
Karbonat tog’ jinslari kollektor bg’lgan konlarda qatlam bosimini oshirish yoki ularda quduq tubini kislota bilan ishlash ulardagi mayda yoriqlarni kengayishiga va ularning g’tkazuvchanlik qobiliyatini oshirishga xizmat qiladi, demak qazib chiqarish sharoitlarini yaxshilashga yordam beradi.
SHuning uchun ham terrigen kollektorlariga nisbatan karbonat kollektorlarining past kg’rsatkichli g’tkazuvchan jinslarda ularni ishga solish imkoniyatlari yuqori hisoblanadi.
Neft-gaz qatlamining xilma-xilligi ularning geologik fizik xossalarining, tuzilishining turliligidir. Biz yuqorida keltirgan tartibga binoan qaraydigan bg’lsak, uyumni geologik struktura sistemasi sifatida qarab, uni har xil darajalarga bg’lib tadqiq qilishimiz kerak. Bunday hollarda biz g’z tadqiqotlarimiz yg’nalishiga qarab asosli xususiyatlarni tanlashimiz taqozo etiladi. Masalan, neft yoki gazning zahiralarini hajmiy usuli bilan hisoblamoqchi bg’lsak, asosli belgilar sifatida neftga shimilgan qalinlik, g’ovaklik va neftga shimilganlik darajasi qabul qilinishi lozim va kg’rilayotgan uyum darajasida shunga qarab elementlar qabul qilinadi. Aksariyat geologik sistema bir-biridan g’zining kg’rsatkichi bilan farq qiladigan elementlardan tashkil topgan bg’ladi. Bunda ikki shaklga e’tibor beriladi: 1) geologik munosabatlar va 2) har xil elementlar orasidagi miqdoriy munosabatlar.
Geologik munosabatlar geologiyada har xil xaritalar, kesmalar va ularning solishtirma natijalari hamda shartli belgilar shaklida ifodalanadi.
Har xil elementlarning miqdoriy munosabatlarini ifodalashda esa matematik statistika usullari asqotadi.
YUqorida keltirilgan sxema bg’yicha geologik xilma-xillikni besh darajaga bg’lish mumkin: G’tamikroxilma-xillik, mikroxilma-xillik, mezoxilma-xillik, makroxilma-xillik, metaxilma-xillik.
G’tamikroxilma-xillik qatlami tashkil qilgan har bir donadan iboratdir va ularning qatlamda turgan joyidan qatiy nazar, xossalarini g’rganish ularning mexanik tuzilishini tarkibini g’rganishdan iborat.
Neftli qatlam donalari aksariyat 0,01-1mm orasida bg’ladi va ularning granulometrik tarkibini g’rganish - xilma-xillik darajasini belgilashga yordam beradi. Mutaxassislar granulometrik tarkib va uning xilma-xillik koeffitsientla-rini har bir region uchun aniqlaganlar. G’tamikroxilma-xillikni g’rganishlik ekspluatatsiya jarayonida quduq tubiga qg’yadigan filtrni tanlashda, neftni qazib chiqarish jarayonida uni siqib chiqarish ishlarini tashkil qilishda va qatlamda qanchalik neft qolib ketishi mumkinligini chamalashda asqotadi.
Mikroxilma-xillik bunda uyumni g’rganish darajasida element sifatida kollektorlik xususiyati aniqlanadigan namunalar qaraladi. Demak, namunaning litologiyasi, g’ovakligi, g’tkazuvchanligi, qoldiq neftga shimilganlik darajasini g’rganish vazifasi turadi. Kg’p namunalar natijasini ehtimollik nazariyasi usuli bilan umumlashtiriladi.
Mikroxilma-xillikni g’rganish qatlam qazib chiqarish jarayonida sodir qilinishi lozim bg’lgan qator amaliy ishlarga yg’llanma beradi, jumladan, zahiralarni hisoblash va qatlamga suv haydash usullarini tanlashda bu kg’rsatkichlar ish beradi.
Mezoxilma-xillik qatlamning tuzilishini, uning tarkibidagi kollektor va kollektor bg’lmagan qatlamchalarning mavjudligi va ularning g’rni, ahamiyatini g’rganadi, shuning asosida past, g’rta va yuqori mahsuldor zonalar va oraliqlar belgilanadi. Bu ishlar quduqlar kesimini bir-biriga solishtirish usuli bilan olib boriladi.
Bunday ishlar har xil kesma va xaritalar tuzish bilan yakunlanadi. Bunda elementlarni ajratish uchun mahsuldorlik ko’rsatkichidan foydalanish mumkin.
Mezoxilma-xillikni g’rganish qatlamning ishlaydigan va ishlamaydigan qismini ajratish, qatlamdan oluvchi va unga haydovchi joylashtirish, qatlamning jadal va sust ishlashi mumkin bg’lgan qismlarini aniqlash, qatlamga suv haydash imkoniyatlarini chamalagan va suv-neft chegarasining holatini kuzatish va nazorat qilish imkoniyatlarini beradi.
Makroxilma-xillik bunda qatlamning qaysi qismi kollektor, qaysi qismi kollektor emas va bu holat kesimda hamda uyum maydonida qay ahvolda namoyon bg’lishi aniqlanadi. Bu tadqiqotlar xarita va kesmalar kg’rinishida ifoda etilishi mumkin.
Makroxilma-xillikni g’rganish qatlamda neft-gaz bilan shimilgan qismini aniq kg’rsatadi, kollektorlar yg’q joylarni aniqlaydi, loyihalash vaqtida qatlamdan olinishi va unga haydalishi lozim bg’lgan joylarni belgilashga yordam beradi, suv-neft chegarasining jadal va sekin surilishi mumkin bg’lgan hollarini aniqlashga yordam beradi, hamda qatlamning qaysi qismdan boshqa qismga oqib g’tish hollari bg’lishi mumkinligini kg’rsatib beradi, qazib chiqarish bilan qatlamning qay darajada jalb qilinganligini qamralganli-gini chamalaydi.
Metaxilma-xillik bunda strukturaning elementi sifatida uyumning bir-biridan ancha farq qiladigan yirik qismlari olinadi.
Mezoxilma-xillik bilan metaxilma-xillik darajala-rini bir-biridan ajratish kg’rsatkichlarini yaxshilab ishlab chiqish taqozo etiladi. Bu kg’rsatkich bir qancha qatlamlarni bir ob’ekt sifatida qg’shilganda asqotishi mumkin. Bu masala g’rganilganda quyidagi vazifalarni hal etishga yordam beradi: bir qancha qatlamlarni bir ob’ektga birlashtirish vaqtida ekspluatatsion va haydovchi quduqlarni qatlamning qaysi qismiga joylashtirishda, qazib chiqarishning foydali natijasini kg’tarish maqsadida bajariladigan ishlarni asoslashda, qazib chiqarish jarayonini nazorat qilishda va h.k. shular jumlasidandir.
SHuni e’tirof etish lozimki, xilma-xillikning boshlang’ich darajalari yaxshi g’rganilib, keyingi ikki elementga kamroq e’tibor berilgan. Geologik xilma-xillikni g’rganish usullarini takomillashtirish neft koni geologiyasi fanining eng muhim vazifalaridandir.