A. X. Pardayev Z. A. Pardayeva boshqaruv hisobi

8. g) Vaziyatli masalalar

«Avto-motor» xo‘jalik yurituvchi subyekti yuqori malakali mutaxassislar mehnatiga tayanib va maxsus quyilgan po‘latlardan yengil avtomashinalarga ehtiyot qismlari ishlab chiqaradi. Xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbariyati kelgusi yil uchun bosh (asosiy) byudjetni ishlab chiqishga kirishdi. Uni tuzish jarayoni bo‘yicha quyidagi mulohazalar mavjud:

1. Tugallanmagan ishlab chiqarish zaxirasi juda kam va shunga muvofiq uni e’tiborga olmaslik mumkin;

   
   

2. Materiallar va tayyor mahsulotlarga bo‘lgan baho o‘zgarmaydi;

   
   

3. Barcha umum ishlab chiqarish xarajatlari bitta bazaga, ya’ni to‘g‘ri mehnat sarfi soati miqdoriga muvofiq hisoblanadi.

   
   

Materiallar va mehnat sarfi:

	miqdori	bahosi (pul birligida)
Po‘lat 111	kg	7
Po‘lat 112	kg	10
Mehnat xarajati	soat	20

Umum ishlab chiqarish xarajatlari to‘g‘ri mehnat sarfi soati miqdoriga muvofiq taqsimlanadi.

Bir dona tayyor mahsulotga	Mahsulotlar
	«A» mahsuloti (oddiy rejimga mo‘ljallangan ehtiyot qism)	«Z» mahsuloti (yuqori quvvatga mo‘ljallangan ehtiyot qism)
Po‘lat 111	12 kg	12 kg
Po‘lat 112	6 kg	8 kg
Mehnat sarfi	4 soat	6 soat

	Mahsulotlar
	«A» mahsuloti	«Z» mahsuloti
Sotish hajmi, donada	5 000	1 000
Bir donasining sotish bahosi	600	800
Kutilayotgan oxirgi qoldiq, donada	1 100	50
Boshlang‘ich qoldiq, donada	100	50
Boshlang‘ich qoldiq, so‘mda	38 400	2 200

Materiallar zaxirasi:

	Materiallar
	Po‘lat 111	Po‘lat 112

Boshlang‘ich zaxira, kg	7 000	6 000
Rejalashtirilgan oxirgi qoldiq, kg	8 000	2 000

Xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbarlari ko‘zda tutilayotgan faoliyatni amalga oshirish uchun quyidagi xarajatlar sodir etiladi deb hisob-kitob qilishayapti:

Umum ishlab chiqarish xarajatlari	Pul birligida
Yordamchi materiallar	90 000
Bilvosita mehnat sarflari	200 000
Mehnat ta’tillari to‘lovlari	320 000
Energiya xarajatlari, o‘zgaruvchan qismi	90 000
Joriy ta’mirlash xarajati, o‘zgaruvchan qismi	70 000
Amortizatsiya	230 000
Mulk solig‘i	50 000
Mulkni sug‘urtalash xarajatlari	10 000
Nazorat chiqimlari	100 000
Energiya xarajatlari, doimiy qismi	20 000
Joriy ta’mirlash xarajati, doimiy qismi	20 000
jami	1 200 000
Marketing va ma’muriy boshqaruv xarajatlari
Komission xarajatlar	200 000
Reklama xarajatlari	60 000
Sotuv bo‘limi ishchilari ish haqi	100 000
Xizmat safari xarajatlari	90 000
Metall kesuvchilarning ish haqi	100 000
YOrdamchi materiallar	12 000
Boshqaruvchilarning ish haqi	260 000
Boshqa xarajatlar	48 000
Jami:	870 000

Talab qilinadi:
Kelgusi yil uchun operativ byudjetni tuzing. Buning uchun quyidagi byudjetlarni tuzish lozim:

• Sotuv byudjeti.

  
  

• Ishlab chiqarish byudjeti (donada).

  
  

• Materiallarni ishlatish byudjeti.

  
  

• Mehnat sarfi byudjeti.

  
  

• Umum ishlab chiqarish xarajatlari byudjeti.

  
  

• Davr oxiriga bo‘ladigan qoldiqlar byudjeti.

  
  

• Sotiladigan mahsulotlar tannarxi byudjeti.

  
  

• Marketing va ma’muriy boshqaruv xarajatlari byudjeti.

  
  

• Foyda va zararlar to‘g‘risidagi byudjet hisoboti.

  
  

5-BOB. BOSHQARUV HISOBIDA

BAHO SIYOSATI VA TRANSFERT BAHONI SHAKLLANTIRISH

• 
  
  §. Makroiqtisod nuqtayi nazaridan baholarni belgilash konsepsiyasi.
  
• 
  
  §. Baho siyosatida transfert bahoning tutgan o‘rni va mazmuni.
  

Transfert bahoni aniqlash tartibi va tamoyillari.

• 
  
  §. Maqsadga muvofiq holda ustamalar foizini aniqlash.
  
• 
  
  §. Baholar bo‘yicha qarorlar qabul qilishga ta’sir qiluvchi omillar.
  
• 
  
  §. Bahoni belgilash usullari.
  

6. a) Test savollari.

b) Muammolar va vazifalar.
v) Vaziyatli masalalar.

Mavzuning maqsadi

Xo‘jalik yurituvchi subyekt tomonidan ishlab chiqarayotgan mahsuloti (bajarayotgan ishi, ko‘rsatayotgan xizmati)ga baho belgilashning juda ko‘plab yondashuvlari va usullari mavjud. Bir qarashda ana shu yondashuvlarning yoki usullarning qaysi biri eng samarali, ya’ni optimal ekanligini aniqlash juda qiyin. Umuman olganda turli xil yondashuvlar va usullar turli xil maqsadlarni ko‘zlab qo‘llanladi. Shuning uchun ham rahbarlar bozorga taklif qilayotgan mahsulotlariga bahoni belgilashlarida bozorning yozilgan-yozilmagan tartib-qoidalarini chuqur o‘rganishlari, shu borada yillar mobaynida to‘plangan tajribalarni tahlil qilishlari, tovar bahosi bilan bog‘liq bo‘lgan barcha ma’lumotlarni albatta e’tiborga olishlari, shuningdek albatta, bozordagi shu mahsulotga bo‘lgan talab va taklifni chuqur tahlil qilishlari kerak bo‘ladi. Chunki, faqat xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbarigina mahsulotga bahoni belgilash bo‘yicha oxirgi va muhim qarorni qabul qilish vakolatiga ega.

Ana shu fikr-mulohazalardan kelib chiqib, ushbu mavzu doirasida makroiqtisod nuqtayi nazaridan baholarni belgilash nazariyasi mohiyati atroflicha yoritiladi, baholarni belgilashga ta’sir qiladigan ichki va tashqi omillarga e’tibor qaratiladi, xo‘jalik yurituvchi subyekt segmentlari orasida transfert bahoni shakllantirishga yondashuvlar mohiyati ochib beriladi, baholarni belgilash usullari va bu bo‘yicha boshqaruv qarorlarini qabul qilish metodlari beriladi.

1-§. Makroiqtisod nuqtayi nazaridan baholarni belgilash konsepsiyasi

Ishlab chiqarilayotgan mahsulot (ko‘rsatilgan xizmat yoki bajarilgan ish) birligiga baho belgilashda foydalaniladigan ma’lumotlarning aksariyati buxgalteriya hisobi ma’lumotlari bazasiga to‘g‘ri keladi. Bu baholarni belgilash jarayonida buxgalteriya hisobi ma’lumotlarining naqadar ahamiyatli ekanligini ko‘rsatadi.

Buxgalteriya hisobi ana shu borada, eng avvalo, ishlab chiqarilayotgan mahsulot (ko‘rsatilgan xizmat yoki bajarilgan ish) birligi tannarxi to‘g‘risida ma’lumot beradi, uning xarajatlari tarkibi qanchaligini ko‘rsatadi. Bu ko‘rsatkich – e’tirof etish joizki, baholarni belgilashda eng asosiy ko‘rsatkich hisoblanadi.

Tannarx, shuningdek, ishlab chiqarish xarajatlari to‘g‘risidagi ma’lumotlar mavjud bo‘lgandan so‘ng, xo‘jalik yurituvchi subyekt rentabelligi nuqtayi nazaridan kelib chiqib, mahsulotga (ishga, xizmatga) baho belgilash imkoniyati vujudga keladi.
Ishlab chiqarilayotgan mahsulot (ko‘rsatilgan xizmat yoki bajarilgan ish) birligiga nazariy jihatdan har tomonlama asoslangan baho belgilashni iqtisodiy nazariya fani o‘rgatadi. Iqtisodiy nazariya fani baholarni belgilashga ta’sir qiladigan barcha ichki va tashqi omillarni, ichki va tashqi bozor unsurlarini, xuddi shunday mahsulot ishlab chiqaruvchilarning mintaqaviy holatlarini, raqobatni, bozordagi talab va taklif muvozanatini, bozorning aynan shu tovarga nisbatan to‘yinganlik darajasini, xo‘jalik yurituvchi subyektning bozordagi mavqei va shu kabi
muhim omillarni hisobga olib, ular ta’sirida eng optimal tarzda baholarni belgilashni har tomonlama o‘rgatadi. Shuningdek, bu fan baholarni belgilashning optimal variantini topish uchun turli xil uslublar va iqtisodiy-matematik modellardan foydalanish mexanizmlarini yoritib beradi.