əsrə yaxın olan müddət nəzərdə tutulmalıdır. Tarixdən
mə'lumdur ki, Rəsul aleyhissəlam VI əsrin 70-ci illərində
dünyaya gəlmişdir. Bu da dastanların yaradıcısı, düzüb
qoşam, eldən-elə yayıb xalqa çatdıran Dədə Qorqudun
Boyat boyundan dünyaya gelməsinini təxminən V əsrin
sonu və ya VI əsrin əvvəlləri olduğuna dəlalət edir. Elə
həmin vaxtda da "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanlan düzü
lüb qoşulmuşdur. Dastanlann istər ümumi məzmunu, is
tərsə də dili müasir Azərbaycan həyatından və ədəbi dili
mizin müasir üslubi və lüğət tərkibindən o qədər də fərq
lənmir.
Deməli, məntiqi baxımdan yuxanda qeyd olunmuş
atalar sözləri və zərbül-məsəllər də, bayatılar da xalqı
mıza, ünsiyyət vasitəsi kimi xidmət edən xalq dilinin, ar
tıq, V-VII əsrlərdə təşəkkül tapmış olduğuna dəlalət edir.
Lakin xalqımızın təşəkkülü tarixinə bir tərəfli yanaşan
tarixçilərimiz istər tarixi sənədlərə, istərsə də bədii mən
bələrə linqvistik və məntiqi baxımdan yanaşmadıqlanna
görə səhv mülahizələr yürüdürlər. Bu da, hər şeydən əv
vəl, xalqımızın təşəkkülü haqqında qeyri-elmi, qeyri-ta
rixi konsepsiyanın yaradılmasına səbəb olmuşdur.
Deməli, əgər "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanlarının ya
ranması və xalq arasında geniş şəkildə yayılması tarixi
1400-1500 il bundan əvvələrə gedib çıxırsa, həm də, bu
tarix ümumdünya elmi ictimaiyyəti tərəfindən qəbul
edilirsə, onda Oğuz türklərinin XI əsrdə Azərbaycana gəl
48
məsi konsepsiyası da qədim və zəngin ən'ənələrə malik
olan xalqımıza qarşı düşməncəsinə sün'i şəkildə uy
durulmuş, öz-özlüyündə elmi əhəmiyyətini itirmiş olur;
Çünki bu konsepsiyaya görə, XI əsrdə Azərbaycana gəl
mə olan xalqın, 1400-1500 illik yaşa malik olan dünya
şöhrətli "Kitabi-Dədə Qorqud" kimi möhtəşəm dastanı,
görəsən, Azərbaycan ərazisində necə yarana bildi. Bu
dastanın, eləcə də digər folklor nümunələrinin varlığı
xalqımızın Azərbaycan ərazisində daha qədim zamanlar
dan məskunlaşmasına və oturaq həyat keçirməsinə dəlalət
edir.
Yaxud da ki: Qızım , qızım , q ız ola,
Q ızım ı verrəm ozana.
Ozan ağça qazana,
Qızım göyə bəzənə.
("Kitabi-Dədə Qorqud").
Aydan an, sudan dum.
Gec gələn qonaq ağır olar.
Dünya mədəniyyətinin şah əsəri "Kitabi-Dədə Qor
qud" dastanından götürdüyümüz yuxarıdakı bədii parçanın
və atalar sözlərinin dili VII-VIII əsrlərin dil xüsusiy
yətlərini özündə əks etdirsə də, tam mənası ilə bu günkü
ədəbi dilimizlə səslənir.
Yuxarıda qeyd olunan bədii nümunələrdən aydın olur
ki, şifahi ədəbi dilimiz bu səviyyəyə gəlib çatana kimi
uzun bir tarixi inkişaf yolu keçmiş, özünün bədii təfək
49
kürünün məhsulunu uzun müddət yaddaşlarda yaşatmış və
təkmilləşdirmişdir. Xalqm dili de, mədəniyyəti də belə
bir inkişaf prosesi keçməli idi. Deməli, "hələ VI-VII
əsrlərdə dünya ədəbiyyatına "Dədə Qorqud Kitabı" kimi
nadir söz, sənət incisi vermiş olan bir xalq bədii-estetik
təfəkkürünün inkişafı, dili və bədii üslubunun bu səviy
yəyə çatması üçün minilliklər inkişaf yolu keçməli idi"
(Elməddin Əlibəyzadə, Azərbaycan xalqının mənəvi m ə
dəniyyət tarixi, Bakı, 1998, səh.312).
Buraya kimi deyilənlərdən belə nəticəyə gəlmək olur
ki, Azərbaycan-türk şifahi ədəbi dili, artıq, VII-VIII əsr
lərə qədər tam mənası ilə təşəkkül etmiş, səlisləşmiş və
təkmilləşmiş və beləliklə də, yazılı ədəbi dilin təşəkkül
tapması üçün möhkəm bir bünövrəyə çevrilmişdir.
AZƏRBAYCAN-TÜRK YAZILI ƏDƏBİ DİLİ VƏ
ONUN TƏŞƏKKÜLÜ TARİXİ. Məlumdur ki, yazılı
ədəbi dil yazının varlığı ilə bağlı olub, yazı vasitəsilə ün
siyyətə xidmət edir. Azərbaycan-türk yazılı ədəbi dilinin
tarixi də məhz ulu babalarımızın istifadə etdiyi yazının
sabitləşməsi ilə yaxından bağlı olmuşdur. Dilimizin tarixi
ilə bilavasitə bağlı olan mənbə və qaynaqların verdiyi
məlumatlara görə, ilk yazılı abidələrimiz bizə ərəb əlif
bası ile gəlib çatmışdır. Hələlik, IX əsrdə yazıya alınmış
"Kitabi-Dədə Qorqud" dastanı ilk yazılı mənbə hesab
olunur.
Yaxud: Ə zizinəm haramı gəldi.
Haram haramı gəldi.
50
Ərəb g ə ld i ulusdan,
Tatar, haramı gəldi.
Apardı tatar məni,
Qul edib satar məni.
Vəfalı yarım olsa,
A xtarıb tapar məni.
Ümumxalq təfəkkürünün məhsulu olan bu bayatılarda
ifadə olunmuş məzmuna nəzər salaq. Bu bəndlərdə
mənşə e'tibarı ilə xalqımıza yad olan ərəb-haramıların
işğalı və mənşəcə xalqımıza qohum olan monqol-tatar
ların Azərbaycanı işğal etməsi, yə'ni tatarların da "haramı"
kimi hərəkət etməsi öz bədii əksini tapmışdır. Deməli,
tarixilik e’tibarı ilə bu bayatıların da monqol-tatar yürüş
ləri dövründə yaranmasına heç bir şübhə yeri qalmamış
dır. Artıq, bu xalq qoşquları, da şifahi ədəbi dilimiz kimi,
yazılı ədəbi dilimizin də təşəkkül tapmasının son mərhə
ləyə qədəm qoymasına məntiqi vo əsaslı bir işarə verilir.
Məhz, bu özül üzərində də yazılı ədəbi dilimiz özünün
sonrakı inkişaf mərhələlərini keçmişdir...
Artıq, X-XII əsrlərdə yazılı mənbələrdə "türki"adı ilə
tanınmış ana dilimiz təhsil müəssisələrinə-mədrəsələrə
daxil olmaq hüququ qazanır. Tədris prosesində müəllim
lərin ərəb dilindən etdiyi şifahi tərcümələr ara-sıra yazıya
köçürülmüş və beləliklə də, dilimizdə ilk tərcümə ədəbiy
yatı (əsərləri) yaranmağa başlamışdır. Hətta, elə həmin
dövrlərdən Azərbaycan-türk dilinin onlarla söz və ifa-
51
Dostları ilə paylaş: |