A zərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi
Yüklə 1,2 Mb. Pdf görüntüsü
|
808- ci ildə Ay tengride kut bolmış Alp külüg Bilge kağan taxta çıxmışdır. 821-ci ilə qədər hakimiyyətdə olan bu xaqanın türk mədəniyyəti tarixində xidməti ondan ibarətdir ki, adına üç dildə yazılmış Karabalqasun abidəsi ucaldılmışdır. Burada 824-cü ilə qədərki uyğur dövlətinin və xaqanlarının qısa tarixi əks edilmişdir. Abidənin türkcə mətnində bu xaqanın titulu Tenqriken tenqridə kut bolmış alp bilgə tengri uyqur kağanı şəklində açıqca oxunmaqdadır. Ondan sonra Küçlüq Bilgə kağan taxta çıxmışdır. 824-cü ildə Kasar kağan taxta çıxmışdır. Böyük ehtimalla söyləmək olar ki, bu antroponim doqquz uyğur boybirləşməsinə daxil olmuş kasar (xəzər) qəbiləsi ilə əlaqədardır. Miran mətnlərində də uyğur xaqanlığı ilə bağlı antroponimlərə təsadüf edilir. Bu mətnlər təxminən X əsrin I yarısında qələmə alınmışdır. Bu abidədə uyğur dövlətinin son dövrlərini əks etdirən bəzi antroponimlərə rast gəlirik: Məsələn, Kürebir Urunqu sanqun bu zaman uyğur hökmdarının qüdrətli nazirlərindən olmuş, qüvvə toplayıb ordu düzəltmiş, xaqan qoşunlarına qalib gəlmişdi. Lakin uyğurların məşhur sərkərdəsi Külüg bağa sanqunu (MM b üzü 7) böyük bir hərbi qüvvə ilə uyğur paytaxtına yürüşə çıxmış, üsyançıları məğlub etmiş və Kürebir urunqu sanqun (Thsl b, 9) öldürmüşdür. Bu şəxs adındakı kürebir onomastik vahidinin apelyativi doqquz uyğur qəbilə birliyinə daxil olan qəbilənin adından ibarətdir. Bu antroponimin tərkibindəki urunqu titulunun apelyativi ur- felindən törəmişdir. Əsasən, uyğur abidələrindəki onomastik vahidlərin, bəzi hallarda isə Yenisey abidələrindəki antroponimlərin tərkibində gözə çarpmaqdadır. Bu titulun apelyativi abidələrin dilində bayraqdar, döyüşçü mənalarını ifadə edir (ETY, s. 680). Yenə həmin abidədə Sarığ çor antroponiminə də rast gəlirik. Hər şeydən öncə qeyd edək ki, bəzi tədqiqatçılar bu şəxs adını Sarığçır (ETY, II, 65) şəklində oxusa da, bizcə, həmin antroponim Sarığ çor şəklində oxunmalıdır. Bəllidir ki, çor titulu qədim türk antroponimlərinin tərkibində tez-tez gözə çarpır. Ehtimal ki, bu antroponim Qansu uyğurlarına mənsub X əsrin əvvəllərində yaşamış bir tarixi şəxsiyyətin adıdır. Bu barədə tədqiqatçı S.Göməçin maraqlı mülahizəsi vardır. O yazır: u Bu sırada Şha-çouda tarduşlar, Kansunun batısında və Şha-çounun güneyində tatarlar hakim idilər. Kamıl ilə Kansu arasındakı Beyşan bölgesinde kümül türkleri bulunuyordu. Bu karışık zamanda Konur beqerek öqe, Sarığ çor, Oğuz öqe, Tüm tonqa tutuk da Şa-çouya gitmek istemişlerdir. Bu düzensizlikden memnun olmayan 2000 kümül, 200 kadar tatar Kansuyu işqal ettiler. Oğuz öqe ve onun 24 maiyeti öldürüldü (37, s. 60). Bu antroponimin tərkibindəki sarığ komponenti qədim və orta əsrlərin türk antroponimlərinin tərkibində də təsadüf edilir. Məs., Bögü xan kitabəsində dövlət adamlarının birinin adı Sarığ baş tarxan senqün (154, s. 88), Sarığ isə Qəznəli Mahmudun şərbətçibaşı idi (153 , s. 549). Sarığ xan (XIII əsr) Xarəzmşahların monqollara qarşı Səmərqəndi müdafiə edən əmirlərindən birinin adıdır (153, s. 225). Haqqında bəhs etdiyimiz dövrün siyasi-tarixi 24 hadisələrini təsvir edərkən Bailey Hötən mətnlərinin birində Tölös Tenqli tutuk şəklində bir antroponimin işləndiyini müəyyən etmişdir. Həmin antroponimin Miran mətnlərində Tenglig apa şəklində çıxış etdiyini güman etmək olar. Çünki eyni dövrün hadisələri təsvir edilir və həmin antroponimlər leksik-semantik cəhətdən demək olar ki, eynidir. Tenqlig apa antroponiminin tərkibindəki Tenqlig şəxs adının apelyativi olan teng qədim türk dilində də bərabər, uyğun mənasını ifadə etmişdir (DTS, s. 551). Apa titulunun apelyativi isə qədim türk dilində böyük ata və baba mənasını bildirmişdir. Bu titula Orxon və Yenisey abidələrində Apa tarkan şəklində rast gəlirik. Bu titul haqqında F. Sümerin çox maraq kəsb edən düşüncələri vardır: "Bu türklerde aile teşkilatı ile ilgili kelmelerin dövlet heyatında ünvan olaraq kullanılması ile ilgili en eski misaldır. Kelimey i aba şeklinde de zikr eden Kaşğarlı onun oğuzlar ve karluklarca ana manasında kullanıldığını bildiriyor. Fakat apa seluklular devrinde bilhassa XII yüzyılda selcuklu beyleri aras ında en çok kullanılan isimlerden biri idi” (153, s. 33). X əsrə aid olan run əlifbası ilə yazılmış uyğur abidəsində işlənmiş Altun tay senqün (ThSlV) antroponimi də diqqəti cəlb edir. Buradakı altun komponenti Altun tamğan tarkan (İAl), Altun kara (USp21), Altun kağan (Oğuznamə 13) antroponimlərindən də göründüyü kimi hörmətli, böyük, yaşlı, ağsaqqal mənalarında, müasir türk dillərində isə çox yaxşı (məcazi məna) mənasında işlənməkdədir. Tay komponentinin araşdırılması göstərir ki, qədim türk yazılı abidələrində bu antroponimik vahid iki mənada çıxış edir: 1. Tay antroponiminin apelyativi at balası, day mənasındadır. Bizcə, Tay bilgə tutuk (MÇl 1), Tay beg (USp.67), Tay öge (Thsl), Tay muqa tarkan (M5) kimi antroponimlərin tərkibində tay sözü bu mənanı bildirməkdədir. 2. Bu antroponimə omonimlik təşkil edən tay antroponimik vahidi də qədim türk dilinə Çin dilindən keçərək abidələrdə işlənmişdir. Çincə tay tsianq kün şəklində işlənən bu titul qədim türk abidələrində tay sengün şəklində çıxış etmişdir. Bu titul Çin və qədim türk dilində böyük general mənasını ifadə etmişdir (142, s. 150). Tay senqün qədim türk abidələrindəki apa sangun titulunun qarşılığı kimi çıxış edir. Tay sangun tituluna qədim türk abidələrində aşağıdakı antroponimlərin tərkibində təsadüf edirik: Lisün tay senqün (BX cənub, 11), Bilgə tay senqün (Terx. ab.6). VIII— IX əsrlərə aid manixeylərin himn kitabında (Mahrnamaq) qədim uyğurlara aid bir neçə titul və antroponim işlənmişdir. İran dilli bu kitabədə uyğur xaqanının adı aşağıdakı şəkildə qeyd edilmişdir: Ay tenqride xut bulmış alp bilge uyğur xakan (M9). b) HİDRONİMLƏR Run əlifbası ilə qələmə alınmış uyğur mətinlərində aşağıdakı hidronimlər işlənmişdir: 25 Yüklə 1,2 Mb. Dostları ilə paylaş:
|