Abġd tahġRLĠ

 
38 
ayaqlaşmamasından  da  yazırdı.  Müəllifin  «Müəllimlərin  təqdimatı»  («Kaspi» 
qəzeti,  1912-ci  il,  17  may,  №  109),  «Tiflisdəki  Xeyriyyə  Cəmiyyətinin  qadın 
gimnaziyası  açmasına  dair»  («Kaspi»  qəzeti,  1912-ci  il,  4  aprel,  №  75),  «Şəhər 
ibtidai məktəblərinin müəllimləri haqqında» («Kaspi» qəzeti, 1912-ci il, 23 dekabr, 
№ 290), «Xanımlarımız haqqında» («Kaspi» qəzeti, 1912-ci il, 6 dekabr, № 276), 
«Vacib  məsələ»  («Kaspi»  qəzeti,  1912-ci  il,  3  noyabr,  №  249)  məqalələrində 
maarifin  aktual  problemlərinə  toxunulur,  cəmiyyətin  və  dövlətin  diqqətini  bu 
sahəyə yönəltməyə səy göstərilir. 
C.Hacıbəyli  mənəvi  şikəstliyin  ayrı-ayrı  fərdlərə  yox,  bütövlükdə  cəmiyyətə 
bir zərbə olduğunu deməkdən, yazmaqdan usanmır,  maariflənməyi ilə bu bəladan 
xilas olmağı, yeganə düzgün vasitə hesab edir. 
«Sərlövhəsiz»  adlı  məqaləsində  («Kaspi»  qəzeti,  1912-ci  il,  30  noyabr, 
№271) qeyd edir ki, Bakı kəndlərinin birində toyda cahillik ucbatından mübahisə 
düşmüş,  atışma  olmuş,  nəticədə  9  nəfər  ölmüşdür.  Nadanlığın,  cəhalətin 
nəticəsində bir evdəki şadlıq,  9 ailəyə yas gətirmişdir. 
Mətbuatın  cəmiyyətdəki  rolunu  yüksək  qiymətləndirən  C.Hacıbəyli  qəzet 
mövzusunda tez-tez yazır, maarifin yayılmasında onun xüsusi rolunu qeyd edirdi. 
«Qəzet  işi  haqqında»  adlı  məqaləsində  («Kaspi»  qəzeti,  1912-ci  il,  7  oktyabr,       
№  226)  yazırdı:  «Əgər  xalqın  mədəni  səviyyəsi  onun  mətbuat  orqanının  sayı  ilə 
ölçülsəydi,  o  zaman  biz  yalnız  amerikalı  hindularla  bəhsə  girə  bilərdik».  O,  acı 
təəssüf hissi ilə yazırdı ki, Rusiyada yaşayan 20 milyon müsəlmanın cəmi 8 qəzeti 
və 3 jurnalı var. 2,5 mln. nəfərə 1 jurnal! 
Bu  mövzuya  həsr  etdiyi  ikinci  məqalədə  («Kaspi»,  1912-ci  il,  12  oktyabr,    
№  230)  müsəlman  mətbuatının  ağır  vəziyyətə  düşməsinin  səbəblərini  araşdıran 
C.Hacıbəyli  bu  qənaətə  gəlir  ki,  qəzetlərin  dilini  xalq  anlamır.  Fikrimizcə,  dildə 
dəyişikliyi    qəzet  yox,  məktəb  etməlidir.  Elə  məktəblər  yaradın  ki,  orada  ali 
müsəlman  ədəbiyyatı  tədris  edilsin,  sonra  da  qəzetlər  həmin  dildə  danışsın.  Nə 
qədər  ki,  belə  məktəblər  yoxdur,  qəzetlər  kütlə  başa  düşən  dildə  yazmalıdır. 
C.Hacıbəyli  kinayə  ilə  qeyd  edir  ki,  bəzi  qələm  sahibləri  beynəlxalq  terminləri 
bəyənmir,  söz  qondarmaqla  məşğul  olur.  «Sosialist»,  «teleqraf»,  «telefon» 
sözlərini tərcümə etməyə cəhd göstərmək çox gülüncdür. C.Hacıbəyli israr edir ki, 
jurnalist  qəzet  etikasına  riayət  etməlidir,  naşir  redaksiyasının  daxili  işinə 
qarışmamalıdır.  Məqalədə  müəllif  «həyat»,  «İrşad»,  «Tərəqqi»  və  s.  nəşrlər 
haqqında, onların qüsurları barədə ətraflı bəhs edir. 
Maarifçiliyin,  maarifin yayılmasına, tərəqqiyə əngəl olan alimlərdən biri də, 
C.Hacıbəylinin  fikrincə,  ərəb  əlifbasının  mövcud  vəziyyətidir.  Elmi  və  texniki 
tərəfdən ərəb əlifbası indiki vəziyyətində bir çox çətinliklər törədir. «Mətbəə işinin 
təkmilləşdirilməsi»  («Kaspi»  qəzeti,  1914-cü  il,  21  mart,  №  66)  məqaləsində 
müəllif göstərir ki, ərəb əlifbasında islahat aparmaq vaxtı çatmışdır və təklif olunan 
bir neçə variantdan biri həyata keçirilməlidir. 
C.Hacıbəyli  Azərbaycan  mətbuatı  tarixində  yeganə  jurnalistdir  ki,  1913-cü 
ildən  başlayaraq,  1917-ci  ilədək  hər  ilin  başlanğıcında  Rusiya  müsəlmanlarının 
ictimai-siyasi, mədəni-maarif ədəbi və s. sahələrdəki nailiyyətlərini sadalayır, təhlil 
edir, növbəti ilin vəzifələri haqqında geniş bəhs edir. Bu mənada onun «1912-ci il 
müsəlmanlar həyatı» («Kaspi» qəzeti, 1913-cü il, 1 yanvar, № 1; 3 yanvar, № 2;    

---

 
39 
4 yanvar, №3) və «Yeni ildə vəzifələrimiz» («Kaspi» qəzeti, 1913-cü il, 8 yanvar, 
№  6,  11  yanvar,  №  9)  adlı  silsilə  məqalələri  həmin  dövrün  maarif,  təhsil 
sahəsindəki mənzərənin təsəvvür edilməsi üçün əvəzolunmaz mənbədir. 
Bu  məqalələrdə  müəllif  digər  sahələrdəki  nailiyyətləri  qeyd  etməklə  yanaşı, 
xalq  təhsilinin,  o  cümlədən  qadınların  təhsilinin  kəmiyyət  və  keyfiyyət  etibarilə 
yeni  mərhələyə  qədəm  qoyduğunu,  «Səadət»  məktəbinin,  «Səfa»  Xeyriyyə 
Cəmiyyətinin,  «Nicat»  və  «Səfa»  Xeyriyyə  cəmiyyətləri  tərəfindən  bir  çox 
əsərlərin  səhnələşdirildiyini,  Ü.Hacıbəyovun  iki  yeni  operasını  «Şah  Abbas»  və 
«Əsli və Kərəm»in yarandığını qələmə alır. 
Maarif  sahəsində  qarşıda  duran  vəzifələrdən  bəhs  edən  müəllif  göstərir  ki, 
ümumiyyətlə, maarif, xüsusilə məktəb işi sahəsində iki vəzifə yerinə yetirilməlidir: 
birinci,  məktəblərin  sayını  artırmaq,  ikinci,  müsəlman  şagirdlərin  öz  dillərində 
təhsilə yiyələnmələrinə nail olmaq. 
C.Hacıbəyli  yazır:  «Təhsil  müəssisələrinin  artırılmasına  səy  göstərilməsi  ilə 
yanaşı, müsəlman şagirdlərin öz dillərini öyrənməsinə diqqəti artırmalıyıq… Ana 
dilinin  tədrisi  sistemini  təkmilləşdirməliyik»  («Kaspi»  qəzeti,  1913-cü  il,             
11  yanvar,  №  ).  Müəllif  hər  vasitə  ilə  köhnəlmiş  təlim-tərbiyə  üsullarından  əl 
çəkməyə, xalq müəllimi buraxan öz seminariyalarımızı açmağa səsləyir. 
Maarif  işini  diqqətlə  izləyən,  bu  sahədəki  hər  bir  yeniliyi  alqışlayan 
C.Hacıbəyli  böyük  xeyriyyəçi  H.Z.Tağıyevin  Aleksandrinsk  qadın  uçilişinin 
açılışını  maarifçilik  tariximizdə  «Yeni  dövr»  kimi  dəyərləndirir.  («Yeni  dövr» 
məqaləsi,  «Kaspi»  qəzeti,  1913-cü  il,  28  fevral,  №  47).  Təkcə  Bakıda  yox,  digər 
şəhər və kəndlərimizdə məktəb, gimnaziya açılmağın vacibliyini təşviq, təbliğ edən 
C.Hacıbəyli  Nuxada  gimnaziya  açılması  məsələsində  ortaya  çıxan  problemlərin 
həlli yollarını göstərir. («Nuxada gimnaziya haqqında», «Kaspi» qəzeti, 1913-cü il, 
3 mart, №50). Müəllif maarif sahəsindəki uğurları alqışlamaqla yanaşı, təhsilin, o 
cümlədən qadınların təhsilinin ehtiyacları haqqında ətraflı yazır: («Qadın təhsilinin 
ehtiyacları»,  «Kaspi»  qəzeti,  1915-ci  il,  5  iyun,  №  123)  «Artıq  müsəlman 
qadınlarının  təhsil  sahəsindəki  böyük  uğurlarını  inkar  etmək  ağlabatan  deyil». 
Aleksandrinsk  qadın  uçilişindən  sonra  qısa  zamanda  4  rus-tatar  qadın  məktəbinin 
açıldığını da fərəhlə oxucuya çatdıran C.Hacıbəyli öz sevincini onunla bölüşür. 
C.Hacıbəyli  maarif,  mənəviyyat,  mədəniyyət  sahəsindəki  qüsurları  maarif 
ocaqlarının  olmaması  ilə  əlaqələndirir.  «Səhnəmiz  haqqında»  («Kaspi»  qəzeti, 
1913-cü  il,  12  avqust,  №  181,  23  avqust,  №  189)  məqaləsində  C.Hacıbəyli 
mədəniyyətimizin mühüm bir sahəsi haqqında geniş bəhs edir və bu nəticəyə gəlir: 
«Xüsusi məktəbimiz olmazsa, diplomlu artistlərimiz olmayacaq». Yaxud başqa bir 
misal.  «Mətbuat  haqqında  qanun  layihəsi  və  müsəlman  redaktorlar  haqqında» 
(«Kaspi» qəzeti, 1914-cü il, 4 aprel, № 77) məqaləsində C.Hacıbəyli çox cəsarətlə 
onu düşündürən məsələni qəzet səhifəsinə çıxarır: «Bir sual ortaya çıxa bilər. Elə 
bir  müsəlman  orta    təhsil  müəssisəsi  varmı  ki,  oranı  bitirdikdən  sonra  məzunun 
redaktor  olmaq    hüququ  olsun?»  Məlum  olur  ki,  yoxdur.  Publisist  məqalənin 
sonunda bu qənaətə gəlir: «Deməli, qanun layihəsi real həyatdan çox uzaqdır». 
C.Hacıbəylinin  publisistikasının  səciyyəvi  cəhətlərindən  biri  onun  faktlara, 
statistik rəqəmlərə daha çox meyl etməsidir. Bu faktlar o qədər maraqla seçilir ki, o 
oxucunu yormur, əksinə toxunulan mövzu haqqında daha dolğun təsəvvür yaradır, 

---