Abġd tahġRLĠ

 
36 
haqqında bəzi qeydlər» məqaləsində («Kaspi» qəzeti, 1912-ci il, 2 may, № 99) bir 
qədər  də  inkişaf  etdirir,  etinasızlığın,  biganəliyin  ailə  tərbiyəsi  ilə  sıx  bağlı 
olduğunu göstərir. «Tərbiyə-insan həyatında başlıca amildir» – yazan müəllif qeyd 
edir ki, mədəni xalqlar uşaqların tərbiyəsinə çox erkən başlayırlar. Hələ körpə ikən 
onların gələcək həyatlarının proqramları müəyyənləşdirilir. Biz isə uşağın tərbiyəsi 
ilə o, 7-10 yaşına çatanda – məktəbə gedəndə başlayırıq. Həmin vaxta kimi ailədə 
uşağa «pərəstiş edilən zərif predmet» kimi baxırıq. 7 yaşa qədər uşaq hər şey edə 
bilər. Məktəb yaşından isə onun həyatında kəskin dəyişiklik baş verir. 
«Ata uşağı mədrəsəyə verəndə deyir: 
-
 
Molla, bu uşağı al, özünü pis aparsa, döy, öldür». 
Bəzi hallarda isə valideyn mövqeyini lap kəskinləşdirir: 
« – Al, bu sənin şagirdindir. Əti sənin, sümüyü mənim». 
Şübhəsiz,  fallaqaya  hər  uşaq  dözmür  və  onun  tərbiyəsi  ilə  «küçələr  məşğul 
olur». Bu uşaqdan nə olacaq? 
C.Hacıbəyli  cəmiyyətdə  baş  verən  cinayət  hadisələrini  bu  cür  tərbiyənin 
nəticəsi  hesab  edir.  Məqalənin  sonunda  müəllif  yazır  ki,  səhv  tərbiyənin  sonunu 
daim artan cinayət statistikası daha parlaq əks etdirir. 
C.Hacıbəyli  uşaqların  milli  ruhda  tərbiyə  olunmasının,  öz  dilinə  mükəmməl 
yiyələnməsinin, ədəbiyyatına, mədəniyyətinə sahib olmasının vacibliyi  məsələsini 
məqaləsində  dəfələrlə  qaldırmışdır.  Bu  mənada  onun  «Özümüzünkülər»  adlı 
məqaləsi  («Kaspi»,  1912-ci  il,  24  aprel,  №  92)  diqqəti  cəlb  edir.  Müəllif 
Zaqafqaziya  şəhərlərinin  birində  maarifçi-müəllim  ailəsində  qonaq  olur.  Ev 
sahibinin körpə qızına tatarca müraciət edən müəllif qızın ona təəccüblə baxdığını 
yazır. Qızcığazın «köməyinə» atası gəlir: «Mənim Hellim tatarca bilmir». Müəllif 
qonaq  qıza  rusca  müraciət  edir.  O,  bülbül  kimi  ötür.  C.Hacıbəyli  yazır  ki,  mən 
ondan nə üçün tatarca bilmədiyini soruşanda qız sifətini turşutdu: 
«- Fu, tatarca istəmirəm, bu ayıbdır. Düzdürmü, ata?» 
C.Hacıbəyli maarifçi-müəllif ailəsində rast gəldiyi bu hadisəni bədii əsər yox, 
fakt adlandırır. Qeyd edir ki, bu cür tərbiyənin nəticəsidir ki, Nigar Şelli olmuşdur. 
Onlar müsəlman teatrına getməyi özlərinə təhqir sayırlar: «Fu, düz-əməlli adam da 
müsəlman  teatrına  gedər?  Bu  cür  ailə  tərbiyəsi  alan  uşaq  böyüdükcə  yad  təsirlər 
altına  düşür,  öz  mədəniyyətindən,  maarifindən  xəbərsiz  olur.  C.Hacıbəyli 
toxunduğu mövzuları, problemi taleyin ixtiyarına buraxmır, ona dönür, ondan bir 
də  bəhs  edir.  Elə  bu  mövzunun  davamı  kimi,  «Ordan-burdan»  adlı  məqaləsində 
(«Kaspi» qəzeti, 1913-cü il, 7 aprel, № 79) də müəllif dil və mədəniyyətimizə ögey 
münasibətin  acı,  ağır  nəticələrini  göz  yaşı  ilə  qələmə  alır.  Peterburqda  İmperator 
kütləvi  kitabxanasının  dövri  mətbuat  şöbəsində  bir  qafqazlının  erməni  qəzeti 
oxuduğunu  görür.  «İqbal»  sözü  yazılmış  vərəqi  şöbə  müdirinə  uzadanda  o  xeyli 
təəccüb edir: 
«Bu  ki,  müsəlman  qəzetidir!  Bizdə  müsəlman  qəzeti  olmur-deyə  o,  dərhal 
qəzeti qaytardı. 
-
 
Niyə erməni, gürcü, yəhudi, latış, polyak qəzeti olur, lakin…? 
-
 
Çünki,  müsəlman  qəzetini  heç  kim  soruşmur.  Siz  birinci  adamsınız  ki, 
müsəlman  qəzeti  ilə  maraqlanırsınız.  Nahaq  yerə  qəzeti  saxlamağın  mənası  
nədir?»  C.Hacıbəyli  yazır  ki,  kitabxananı  acı  hisslərlə  tərk  etdim,  iki  sual  məni 

---

 
37 
rahat  buraxmırdı:  nə  üçün  Peterburqda  belə  mötəbər  kitabxanaya  müsəlman 
tələbələr gəlmir? Nə üçün onlar doğma dildə oxumurlar? Ümumiyyətlə, tələbələrin 
təhsilə,  doğma  adət-ənənəyə,  mədəniyyətə  münasibəti  mövzusu  C.Hacıbəylinin 
tez-tez  üz  tutduğu  məsələlərdəndir.  «Tələbələrimiz  barədə»  («Kaspi»  qəzeti,    
1913-cü il, 23 aprel, №69). «Bir etirazla bağlı» («Kaspi» qəzeti, 1913-cü il, 7 may, 
№  101)  məqaləsində  peterburqlu  müsəlman  tələbələrin  həyatından  bəhs  edilir. 
Birinci  məqalədə  müəllif  göstərir  ki,  Novruzda  tələbələr  üçün  kiçik  məclis 
düzəltmək niyyəti ilə onlara müraciət etdim. Təklifimi hamı ürəkdən bəyənsə də, 
hərə bir bəhanə gətirirdi. C.Hacıbəylinin fikrincə, bu cür mədəni-kütləvi tədbirlərin 
birgə keçirilməməsi də tələbələrin təlim-tərbiyəsinə təsir edən amillərdəndir. 
C.Hacıbəyli  daha  bir  acı  faktı  qələmə  alır.  Gimnaziya  tələbəsindən  hansı 
millətə  mənsub  olduğunu  soruşsan,  o,  nə  isə  oğurlayıbmış  kimi,  qızaracaq,  sonra 
cavab verəcək: müsəlman. O, heç vaxt «tatar» deməyəcək. Belə bir ictimai mühit, 
tərbiyə üsulu cəmiyyətin tərəqqisinə nə dərəcədə təkan verər? 
Müəllif sanki bütün bunların nəticəsi kimi sual verir ki, belə bir şəraitdə bir 
ziyalımız ad-san çıxarsa, cəmiyyət onu necə qarşılayar? Daş-qalaqla. Cəmiyyətin 
ziyalıya  cinayətkar  münasibəti  nəticəsində  heç  bir  istedad,    o  hətta  dahi  olmağa 
layiqdirsə belə, inkişaf edə bilməz. 
Ziyalı,  maarif,  mədəniyyət,  sivilizasiya  bizə  yad  olmayanda  başqa  xalqlarla 
ayaqlaşa  biləcəyik.  Müəllifin  fikrincə,  biz  geyimimizi  avropalılara  oxşatmışıq, 
lakin həm də həyatımızı avropalaşdırmalıyıq. 
Dil və məktəb mövzusu C.Hacıbəyli yaradıcılığında xüsusi yer tutur,  müəllif 
bu  məsələyə  dönə-dönə  qayıtmışdır.  «Dil  və  məktəb»  məqaləsində  («Kaspi» 
qəzeti, 1917-ci il, № 11) müəllif yazırdı ki, son illər yerli xalqların ruslaşdırılması 
sürətlə,  maneəsiz  həyata  keçirilirdi.  Lakin  xalqların  özünüdərk  hissi,  milli  şüuru 
inkişaf  etdikcə,  bu  ziyanlı,  zərərli  proses  ləngiyir.  C.Hacıbəyli  haqlı  olaraq  sual 
verir: Nə üçün biz öz doğma dilimizdə danışmamalıyıq? Nə üçün doğma dilimizin 
öyrənilməsinə sədd çəkilməlidir? İnanmaq olmur ki, yerli xalq öz dilini bilərsə, o 
pis vətəndaş kimi yetişəcək. Tutaq ki, yerli xalq süni yolla öz dilini öyrənməkdən 
məhrum  edildi,  bu  o  deməkdirmi  ki,  o,  cəmiyyətin  bütün  qüsurlarına, 
problemlərinə  göz  yumacaq,  kor  kimi  hər  şeyə  boyun  əyəcək,  özününkülərdən 
imtina edəcək? Bu cür ənənə bir dəfə uğur gətirsə də, gec-tez məhvə məhkumdur. 
«Ruslaşdırma» siyasətini müəllif kinayə ilə «müdrik siyasət»- deyə damğalayır. 
Məqalədə  müəllif  məktəbin  qarşısında  duran  vəzifələrdən  bəhs  edir.  Məktəb 
həyatla  ayaqlaşmalı,  onun  tələbatını  ödəmək  vasitəsi  olmalıdır.  Əgər  əvvəllər 
məktəb  öz  üzərinə  düşən  vəzifənin  öhdəsindən  gəlmirdisə,  buna  göz  yumulurdu. 
İndi  isə  bu  cəhət  edilir  və  etirazla  qarşılanır.  C.Hacıbəyli  yazırdı  ki,  Qafqaz 
xalqlarından erməni və gürcülərdə öz dillərini öyrənməyə meyl daha güclüdür. Son 
vaxtların müşahidəsi göstərir ki, müsəlmanlarda da öz dillərini öyrənməyə maraq 
artmışdır.  Lakin  mövcud  təlim-tərbiyə  üsulu  ilə  bu  sahədə  tezliklə  böyük  uğur 
qazanılacağına  da  ümid  etmək  olmaz.  Ana  dilinin  tədrisində  əsaslı  islahatlar 
etməklə indiki vəziyyəti düzəltmək olar. 
C.Hacıbəyli  yalnız  şagirdlərin  ev-məktəb  tərbiyəsi  haqqında  yox,  həm  də 
müəllimlərin  təlim-tərbiyə  metodundan  yazır,  onların  istək-arzularından,  maddi 
çətinliklərindən,  dərs  vəsaitlərinin  olmamasından,  yaxud  indiki  tələblərlə 

---