Abġd tahġRLĠ

 
8 
yazmaq  fikrini  saldınız,  Siz  ki,  bu  qədər  lütfkarlıqla  mənim  sərf-nəhv  xətalarımı 
düzəldirsiniz,  şübhəsiz,  məndən  soruşacaqsınız:  «Niyə  bu  qədər  müddətdə  Rəşid 
bəydən  bir  xəbər  verməyib  yalnız  Səadətdən  danışarsan?».  Bu  cümlələr  çoxlu 
mühakimələr,  suallar  doğurur.  Ən  əvvəl,  bu  parça  qəti  şəkildə  təsdiq  edir  ki, 
«Rəşid  bəy  və  Səadət  xanım»  hekayəsi  müəllifin  ilk  qələm  təcrubəsi  deyil.  Heç 
şübhəsiz  ki,  o  artıq  yazıçı  kimi  tanındığından,  qələm  sahibi  kimi  səsi-sorağı 
yayıldığından,  kimsə  ona  bu  mövzuda  yazmağı  təklif  edir.  Amma  kim?  Bu 
birmənalı şəkildə hörmətli Ədalət müəllimin söylədiyi kimi M.F.Axundzadə deyil. 
Çünki  Salman  Mümtaz  haqlı  olaraq,  həmin  hekayə  yazıldığı  vaxt  22-23  yaşlı 
M.F.Axundzadənin Gəncədə «mollalığa hazırlandığını» yazır. 
Bu şəxsin kimliyini bilmək üçün, həm də ona aydınlıq gətirmək vacibdir ki, 
İ.Qutqaşınlı  hekayəni  Azərbaycan,  rus,  yoxsa  fransız  dilində  qələmə  almışdır. 
Böyük  ehtimalla  bu  əsər  fransız  dilində  yazılmışdır.  Nəzərə  alsaq  ki,  fransız  dili 
həmin  dövrdə  Rusiyada  yüksək  təbəqədə  çox  populyar  və  hakim,  elitar  dil 
sayılırdı,  eyni  zamanda  XIX  əsrin  əvvəllərində  yaşayıb-yaratmış  şöhrətli  rus 
publisistlərinin  böyük  əksəriyyəti,  ya  tanınmış  hərbçi  ailəsindən  çıxmışdı,  ya  da 
hərbçi idi, onlar isə Qafqaz həyatı ilə yaxından maraqlanırdılar. Həmin dövrdə Baş 
Ştabın zabitlərindən heç kim Polşaya getmək istəmirdi, ona görə istefaya çıxanlar 
da  çoxluq  təşkil  edirdi  (ətraflı  bax:  Feliks  Kuznetsov.  Publisistı  1860-x  qodov. 
Moskva,  «Molodaya  qvardiya»,  1981).  İsmayıl  bəyin  cəsarətli  addımı  ona  böyük 
nüfuz,  hörmət  qazandırmışdı.  Odur  ki,  yaradıcılıqla  məşğul  olan  və  bu  diyarın 
insanları, onların məişət və həyat tərzi ilə yaxından maraqlanan, Qafqazda xidmət 
edən rus publisistlərinin də bu ideyanı İ.Qutqaşınlıya verməsi ehtimal oluna bilər. 
Səyahətnamələrin  rus  ədəbi  mühitində  çox  populyar  olduğu  bir  dövrdə 
İ.Qutqaşınlının  da  forma,  üslub  baxımından  həmin  əsərlərə  oxşar  «Səfərnamə»ni 
qələmə  alması  ədibin  rus  publisistlərindən  təsirləndiyinə  dəlalət  edir.  Təsadüfi 
deyil  ki,  prof.  Əziz  Mirəhmədov  da  araşdırmalarında  bu  cəhəti  xüsusi 
vurğulamışdır:  «Qutqaşınlının  bu  əsəri  keçən  əsrin  (XIX  əsrin  –  T.A.)  20-30-cu 
illərindən  başlayaraq  Rusiyanın  müxtəlif  mətbuat  orqanlarında  və  elmi-bədii 
məcmuələrində tez-tez çap olunan «yol qeydlərini», habelə Yaxın və Orta Şərqdə 
dəbdə olan səfərnamə və ziyarətnamələri xatırladır». (Ə.Mirəhmədov. Qəribə tale. 
İ.Qutqaşınlı. Əsərləri, Bakı, 1967, səh.22). 
XIX  əsrin  II  yarısında  öz  inkişafının  ən  yüksək  mərhələsinə  qədəm  qoyan 
rus  publisistikası  çöldən  sərhədlərini  genişləndirən,  içdən  çürüyən  «Avropa 
jandarmı»nın – Rusiya imperiyasının bütün problemlərini, təhkimçilik köləliyinin 
və  mütləqiyyət  zülmünün  törətdiyi  fəsadları,  dərd-sərini,  yükünü  öz  çiynində 
çəkmişdir. Bu missiyanı heç bir bellestrika nümunəsi şübhəsiz ki, daşıya bilməzdi. 
Çar  üsul-idarəsini,  onunla  bağlı  cəmiyyətdə  mövcud  olan  bütün  eybəcərlikləri 
darmadağın  edən,  ictimai,  inqilabi-demokratik  fikri  formalaşdıran,  ədəbiyyatı 
istiqamətləndirən,  publikanın  zövqünü  tərbiyələndirən  tərəqqipərvər  qüvvələri 
səfərbər  edən  rus  publisistikasının  ən  parlaq  nümunələri  oxucuların  hər  yeni 
nömrəsini 
həyəcanla, 
həsrətlə, 
səbirsizliklə 
gözlədikləri 
«Kolokol», 
«Sovremennik»,  «Russkoe  slovo»,  «Dela»  kimi  jurnallarda  dərc  edilmişdir. 
Fikrimcə, özü barədə «Mən bu dünyada döyüşçüyəm» yazan V.Q.Belinski bir neçə 
sözlə  bu  dövr  mətbuatını  çox  sərrast  xarakterizə  etmişdir:  «Jurnalistika  bizim 

---

 
9 
dövrdə  hər  şeydir.  Jurnal  tribunadır»  (Feliks  Kuznetsov.  Publisist  1860-x  qodov. 
Jizn  zameçatelnıx  lyudey.  Moskva.  «Molodaya  qvardiya,  1981,  336  səh.).  Rus 
ədəbiyyatının  «cəmi  107  il»  mövcud  olduğu  (Belinski  rus  ədəbiyyatının 
başlanğıcını Lomonosovun 1739-cu ildə yazdığı «Xotinin fəthinə dair» odası hesab 
edirdi) bir dövrdə rus söz sənətinin böyüklüyü, gücü və qüdrətinə inanan Belinski - 
«əzəmətli bir qladiator» - Gertsen onu belə adlandırırdı – yazırdı: «Rusiyanı 1940-
cı ildə görə biləcək nəvələrimizə və nəticələrimizə qibtə edirik, - o zaman Rusiya 
mədəni dünyanın başında duracaq, elmin də, sənətin də qanunlarını verəcək, bütün 
mədəni  bəşəriyyətin  dərin  hörmətini  qazanmış  olacaqdır».  (V.Q.Belinski.  Rus 
ədəbiyyatı  klassikləri  haqqında.  Azərbaycan  Uşaq  və  Gənclər  Ədəbiyyatı 
Nəşriyyatı. Bakı, 1954, 369 səh.). 
XIX əsrdə rus jurnalistikasının, o cümlədən publisistikasının yarandığı qısa 
vaxt  ərzində  imperiyanın  tarixində  oynadığı  rolu  dəyərləndirmək  üçün  bir  neçə 
fakta  diqqət  yetirmək  kifayətdir.  XVIII  əsrdən  XIX  əsrin  əvvəlinədək  rus 
jurnalistikasının  təşəkkül  tapdığı  dövrdür.  Həmin  vaxt  ərzində  çox  az  tirajla  bir 
neçə mətbu orqan (ilk qəzet 17 dekabr 1702-ci ildə, «Vedomosti», 1751-ci ildə ilk 
jurnal  «Yejemesyaçnıye  soçineniya,  k  polze  i  uveseleniyu  slujaşiye»  adı  ilə  nəşr 
edilir.  Bundan  əlavə,  M.M.Xeraskovun,  D.İ.Fonvizinin,  prof.İ.Q.Reyxelin, 
H.İ.Novikovun,  E.K.Daşkovun,  İ.A.Krılovun,  A.İ.Kluşinin  və  H.M.Karamzinin 
iştirakı,  redaktorluğu,  naşirliyi  ilə  bir  neçə  qəzet  və  jurnal  buraxılmışdır)  nəşr 
edilsə  də,  XIX  əsrin  əvvəlləri  rus  jurnalistikasında  bir  sıçrayış  baş  verdi.  Əlbəttə, 
bu  təzahüratı  labüd  edən  dövrün  ictimai-siyasi  hadisələri,  təbəddülatları, 
müharibələri,  maarifçi  rus  ziyalılarının  cəmiyyətdə  daha  fəal  mövqe  tutmasına 
təkan  verirdi.  XIX  əsrin  ilk  onilliyində  artıq  77  dövri  nəşr  fəaliyyət  göstərirdi. 
V.V.Voroşilovun təbirincə desək, XIX əsrin ikinci yarısı rus jurnalistikasının tam 
formalaşması  dövrü  idi.  Bu  vaxt  artıq  «Russkaya  mısl»,  «Vestnik  Yevropı», 
«Russkoe boqatstvo», «Russkiy vestnik», «Mir bojiy», «Jizn», «Naçalo», «Niva», 
«Rodina»,  «Vokruq  sveta»,  «Polyarnaya  zvezda»,  «Kolokol»,  «Teleskop», 
«Nedelya» və s. kimi nüfuzlu qəzet və jurnallar buraxılırdı. C.H.Qlink, N.İ.Qreç, 
A.A.Bestujev,  V.K.Kjulxelbeker,  F.A.Bulqarin,  A.İ.Gertsen,  N.P.Oqaryev, 
N.L.Dobrolyubov, 
N.Q.Çernışevski, 
D.İ.Pisarev, 
V.Q.Belinski, 
İ.D.Sıtın, 
A.S.Suvorin  kimi  naşir,  redaktor  və  publisistlər  ən  müxtəlif  mövzuların  rus 
mətbuatında  işıqlandırılmasını  təmin  edirdilər  (ətraflı  bax:  V.V.Voroşilov. 
Jurnalistika. Sankt-Peterburq, 2004). 
 Rus  jurnalistikası,  o  cümlədən  publisistikasının  yaranması  və  inkişaf 
tarixinə  qısaca  nəzər  salmağımız  təsadüfi  deyil.  Qaynayan,  çalxalanan,  ideya  və 
cərəyanların coşduğu, toqquşduğu bir məkana, mühitə daxil olan hər kəs şübhəsiz 
ki,  proseslərin  passiv  müşahidəçisi  kimi  qala  bilməzdi,  onun  həyatında  olduğu 
kimi,  düşüncə  tərzində  də  ciddi  dəyişikliklərin  baş  verməsi  labüd  idi.  Belə  bir 
dövrdə  narahat  Rusiyanın  qəlbi  –  Sankt-Peterburq  gənc  İsmayıl  bəy  Qutqaşınlını 
öz  qoynuna  aldı  və  bu  mühit  onun  taleyinə  əbədi  möhürünü  vurdu.  Feodal 
münasibətlərinin  hakim  olduğu  Qəbələdən  böyük  ədəbi,  ictimai-siyasi,  tarixi 
hadisələrin  astanasında  (XVIII  əsrin  sonu  XIX  əsrin  əvvəlləri)  dayanan  Rusiya 
həyatı 
Qutqaşınlının  maarifçi,  realist  yazıçı-publisist,  xeyriyyəçi  kimi 
formalaşmasında  həlledici  faktor  olmuşdur.  İstər  «Rəşid  bəy  və  Səadət  xanım», 

---