Abġd tahġRLĠ

 
12 
Mövzu  müəllifin  yaxınları  ilə  birlikdə  Həcc  ziyarətinə  həsr  olunmuşdur. 
İ.Qutqaşınlı  bu  əsərlə  müqəddəs  ziyarəti  qeyri-adi  yaradıcılığı  ilə  ikiqat 
zinnətləndirmiş,  əslində  XIX  əsr ədəbi  irsimizin  özünü obrazlı desək,  ziyarətgaha 
çevirməyə  müvəffəq  olmuşdur.  Tədqiqatçılar  Şamaxıdan  başlanan  yolun  – 
marşrutun sözlə, cizgi ilə xəritəsini yaratmışlar. «Səfərnamə»ni oxuduqca şəhərləri, 
kəndləri, el-obaları, körpü, qala, liman, çay, dağları (əsərdə 300-dən çox  (!) yer adı 
çəkilir) arxada qoyaraq irəliləyən karvan, dəyişən təbiət mənzərələri, bir-birindən 
fərqli  məişət  səhnələri,  irili-kiçikli  yaşayış  məskənləri,  onların  həyat  və  düşüncə 
tərzi ilə seçilən sakinləri, abad-xaraba maddi-mədəniyyət abidələri kino lenti kimi 
göz  önündə  canlanır.  Təsvirdə  mahir  fırça  ustası,  tədqiqdə,  təhlildə, 
dəyərləndirmədə  elm  adamı,  insanlarla  münasibət,  ünsiyyət  yaratmaqda  peşəkar 
diplomat  İ.Qutqaşınlıya  həsəd  apara  bilər.  «Səfərnamə»də  müəllif  120  nəfərdən 
çox şəxs adı (tarixi, dini, əfsanəsi, rəsmi, hərbi, mülki) çəkir ki, onların əksəriyyəti 
ilə təmasda olar, görüşür, söhbət edir. Publisistin qələminin qüdrəti, gücü karvanın 
hərəkətini daha cazibəli, oçerki daha oxunaqlı edir. 
Əsərin  Əziz  Mirəhmədov  və  Ədalət  Tahirzadə  tərəfindən  üzə  çıxarılan, 
tərtib  edilən,  kirill  və  latın  əlifbasına  çevrilən,  nəşr  olunan  «Şamaxıdan- 
Qutqaşınadək»,  «Qutqaşından  Trabzonadək»,  «Qırmızı  dəniz  sahillərində», 
«Misirdən  ta  Süveyş»,  «Süveyşdən  ta  Ciddə»,  «Mədineyi-münəvvərədən 
Şamadək»,  «Şami-şərif»,  «Şamdan  Beyruta  qədər»,  «Qüdsi-şərifdən  İzmirədək» 
adlı  hissələri  gedilən  və  qayıdılan  marşrut  haqqında  tam  təəssürat  oyadır.  Bu 
hissələrin hər biri təsvir edilən yer və hadisələr barədə kifayət qədər bilgi versə də, 
ümumi  mövzunun  təqdiminə  xidmət  edir.  Hər  bir  hekayət  haqqında  ayrıca  bəhs 
etməyə ehtiyac duyulur. 
Səfərin 200-dən də çox gününə aid qeydləri əhatə edən «Səfərnamə» yolüstü 
yaşayış  məskənləri,  ayrı-ayrı  tarixi  şəxsiyyətlər  haqqında  maraqlı  məlumatlarla 
zəngindir, eyni zamanda ədibin dünyagörüşü, həyat, düşüncə tərzi, doğma dilə, elə-
obaya məhəbbəti, insanlarla ünsiyyət qurmaq və dərin müşahidə məharəti, hərbi və 
diplomatik səriştəsi haqqında geniş bilgi verir. 
«ġamaxıdan-QutqaĢınadək» adlanan parçada müəllif məqsədini – Allahın 
mərhəməti ilə həcc ziyarətinə yola düşdüyünü bildirir. Məmur kimi Şamaxıda 4 il 
çalışdığı  müddətdə  böyük  nüfuz,  hörmət  qazanan  İ.Qutqaşınlını  böyüklü-kiçikli 
şəhər əhalisi iki saatdan da çox müşayiət edir və qonşu rayonun sərhədinə qədər – 
Ağsu çayınadək ötürür. 
Maçaxıda  –  İsmayıllı  rayonunun  Tircan  dərəsində  yerləşən  kənddə  müəllif 
öz qohumlarının qəbirlərini ziyarət edir. Publisist 2-3 cümlə ilə bu kənd haqqında 
geniş  məlumat  verir:  «Maçaxı  gəryəsi  Qasanı  mahalının  bəyləri  oturan  kənddir. 
Müqəddəm  abadan  və  gur  kənd  imiş.  İndi  həştada  qədər  ev  həmin  olur.  Özünün 
yaxşı  bol  suları  və  qabağından  cari  olan  Girdman  adlı  çay  və  ətrafında  yaxşı 
bulaqları və ziyadə meyvə bağları və çəməngahları  vardır». İ.Qutqaşınlı «kənd və 
ziyarətgahları», «çaylar yarmış dərələrin arasından görünən», «ətəyi qalın meşələr, 
göyçəmən  qarlı  dağları,  məşəqqət  qayaları»  böyük  məhəbbətlə  təsvir  edir  və 
oxucunun  diqqətini  mərhum  Şirvan  xanı  Mustafa  xanın  saldığı  və  indi  xarabaya 
çevrilmiş Fit qalası və şəhərinə yönəldir. 

---

 
13 
Bu yerlərin təbiətinin dəyişkən, sərt olduğunu maraqlı epizodla təqdim edir 
və  göstərir  ki,  biz  Lahıcda  olan  gecə  dağlar  tamam  qar  ilə  örtüldü,  isti 
məmləkətlərdə olan üçün bu çox qəribədir ki, novruzdan bir ay keçmiş qar yağır. 
İ.Qutqaşınlı  Lahıc  əhalisinin  sənətkar  olduğunu  vurğulayır,  onların  yaxşı  tüfəng, 
tapanca düzəldiklərini qeyd edir. 
Qutqaşın sərhədinə xeyli qalmış «tamam Qutqaşın Sultanzadələri səgirən və 
kəbirən  və  sair  alimlər    və  hacılar»  karvanı  qarşılayır.  Müəllif  ona  məxsus 
Məhəmmədağalı,  Qalacıq  kəndlərini  seyr  edəndə,  bu  yerlərdə  keçirdiyi  günləri 
xəyalına  gətirir,  nəzəri  Dəvədatan  dağına  sataşanda  isə  babası  Haşı  Şəfi  sultanın 
burada Nadir şah qoşunu ilə döyüşünü xatırlayır. 
Qutqaşının  yaxınlığındakı  Nohurqışlaq  kəndində  istirahət  edəndən  sonra 
karvan  «tamam  Qəbələnin  əyan  və  əşxası,  alim-üləması»  ilə  birlikdə  Qutqaşına 
daxil olur. 
«QutqaĢından  Trabuzonadək»  adlı  parçada  müəllif  Qutqaşında  keçirdiyi 
günlərlə bağlı həzin və kövrək hisslərini oxucularla bölüşür. «Öz əlim ilə saldığım 
bağda  bir  gün  istirahət  edib»  təkrar  yola  çıxdığını  yazan  Qutqaşınlı  bu  bölgənin 
Hacallı  kəndindən  Ərəş  mahalına,  sonra  «Kürün  üstündən  Mingəçevir  yanında 
qurulmuş  parom  ilə  keçib,  öz  vilayətimizdən  ayrılıb  Gəncə  torpağına  ayaq 
basdığı»nı  yazır.  Bu  hissədə  Qutqaşınlı  həyat  yoldaşının  adını  «zövcəmiz  Hacı 
Bikə» - deyə ilk dəfə təqdim edir. 
Gəncə generalın yadına özünün də zabit kimi iştirak etdiyi döyüş səhnələrini 
xatırladır. Müəllifin izaholunmaz hisslərilə qələmə aldığı «…bizi Yaradanın evinin 
ziyarətinə  haman  məkandan  keçirəm»  cümləsini  həyəcansız  oxumaq  mümkün 
deyil. 
Qutqaşınlı  qələminin  gücü,  qüdrəti  hər  sətirdə,  hər  abzasda  görünür.  O, 
Nizami Gəncəviyə xitabən yazır: «Ey Şeyx Nizami, qəbrini görüb, rəhmət oxuyub 
ruhundan  təvəqqe  edirəm:  kamalının  nöqtə  qədərini  bizə  bəxş  edəsən.  Rütbətə 
çatmaq mümkün deyil». 
Qədim  Gəncənin  təsviri  də  maraqlı  və  diqqətçəkəndir.  Şəmkir,  Zəyəm, 
Tovuz,  Salahlı,  Tiflis,  Qori,  Suram,  Kartskal,  Kutaisi,  Minqrel,  Qulab,  Şəfqətil, 
Rizə  kimi  şəhər,  qəsəbə  və  kəndlərin,  çoxlu  qala,  körpü,  çay,  dağların  təsviri 
yığcam olduğu qədər də maraqlıdır, müəllif gördüklərini elə şəkildə təqdim edir ki, 
oxucu yorulmur, özünü də ziyarətə gedənlərin sırasında hiss edir. 
«Qırmızı dəniz sahillərində» adlı parçanın təəssüf ki, xeyli hissəsi cırılmış, 
mətndə  böyük  bir  hissə  yararsız  hala  düşmüşdür.  Bununla  belə,  burada  bədəvi 
ərəblərin  məişəti,  həyat  tərzi,  sahilboyu  yaşayış  məskənlərinin  konstruksiyası, 
həddən artıq rütubətli havası barədə müəyyən təəssüratlar yaranır.  
«Misirdən  ta  SüveyĢ»  adlı  hissədən  məlum  olur  ki,  zəvvarların  hərəkəti 
üçün Misir valisi yolboyu çaparxanalar tikdirib,  at və arabalar ziyarətçilərə xidmət 
göstərir.  Burada  Süveyş  şəhərinin  təsviri  də  maraqlıdır.  Həcc  ziyarəti  dövründə 
şəhər  izdihamlı  olur.  Süveyişin  özündə  su  yoxdur,  bura  at-eşşəklə  bir  neçə 
kilometrlikdən  tamlı  quyu  suyu  gətirilir.  Havası  gündüzləri  isti  və  gecələr  çox 
rütubətlidir. 
«SüveyĢdən  ta  Ciddə»  adlı  parçada  zəvvarların  gəmi  ilə  hərəkəti  təsvir 
olunur. Gəminin Tur limanına yan alması ilə su, xurma, qarğıdalı, üzüm, eləcə də 

---