Abġd tahġRLĠ

 
16 
tərəfdən  İ.Qutqaşınlı  dilinin  zənginliyinə,  digər  tərəfdən  də  onun  təbiətə 
vurğunluğuna  dəlalət  edir.  Yeri  gəlmişkən,  buradaca  Azərbaycan  ədəbi  dilinin 
təşəkkülü  və  inkişafı  ilə,  eləcə  də  publisistika  tarixi  ilə  bağlı  bəzi  tədqiqatlarda, 
İ.Qutqaşınlının  «Səfərnamə»sinin  xatırlanmadığını,  ondan  bəhs  edilmədiyini 
təəssüf və təəccüblə qarşıladığımızı gizlətməyəcəyik. 
XIX  əsrin  ortalarında,  həm  də  dil  hadisəsi  kimi  təzahürat  edən 
«Səfərnamə»nin bu istiqamətdə – ədəbi-bədii dilimizin keyfiyyət baxımından yeni 
mərhələ kimi geniş araşdırılması və dəyərləndirilməsinin də zəruri olduğunu təkrar 
vurğulayıb mətləbə qayıdırıq. 
Həcmcə  ikinci  olan  «Qüdsi-Şərifdən  İzmirədək»  olan  parçada  da  ayrı-ayrı 
məntəqələrin,  qala,  ziyarətgah,  məscid,  kilsə  və  monastırların,  meydan  və 
bazarların,  qədim  mədəniyyət  məskənlərinin  rəvan,  axıcı,  aydın  ana  dilində  
təsvirinə  geniş  yer  ayrılıb,  müsəlman,  xristian  və  musəvilərin  cəm  olduğu 
müqəddəs  dini  mərkəzin  özünəməxsus  xüsusiyyətləri,  dindarların  ritualları, 
tarixdə, dini kitablarda rast gəlinən hadisə, rəvayətlər şərh edilir. 
İ.Qutqaşınlı bu bölgədə də nüfuzlu insanlarla görüşür, danışıqlar aparır və ən 
müxtəlif mövzularda fikir mübadiləsi aparır. 
Qələmə alındığı dövrdə təmizliyi, zənginliyi, anlaşıqlığı, ifadə imkanlarının 
genişliyi  baxımından  «Səfərnamə»nin  lüğəti  bənzərsizdir.  Obrazlı  desək,  XVIII 
əsrdə poeziyada Vaqif ədəbi-bədii dili hansı yüksəkliyə qaldırmışdırsa, XIX əsrdə 
Qutqaşınlı  həmin  zirvəni  nəsrdə  fəth  etmişdir.  Filologiya  elmləri  doktoru, 
prof.N.Xudiyev  dilimizin  təşəkkülü  və  inkişafı  mərhələlərini  fundamental  şəkildə 
araşdırmış  və  tədqiqatlarını  «Azərbaycan  ədəbi  dili  tarixi»  adlı  sanballı  əsərində 
təqdim etmişdir (Ankara, 1997, 491 səh.). Burada müəllif milli dildə elmi üslubun 
formalaşması  prosesindən  bəhs  edərkən  yazır:  «Tədqiqatçılar  çox  doğru  olaraq 
göstərirlər  ki,  Azərbaycan  dilində  əsər  yazanlarımız  Nəsimi,  Füzuli,  M.Fətəli 
elmində, səviyyəsində olmamışlar. Onların səviyyəsində olan azərbaycanlılar elmi 
əsərlərini  ərəb  və  fars  dilində  yazmışlar;  XIX  əsrdə  buraya  rus  dili    də  əlavə 
olunmuşdur, məsələn, A.Bakıxanov, M.Kazım bəy kimi əsrin böyük alimləri elmi 
əsərlərini ana dilində yazmayıblar. Buraya onu əlavə etmək lazımdır ki, XIX əsrdə 
M.Fətəli  elmi  əsərlərini  –  traktat  və  məqalələrini,  əsasən  Azərbaycan  türkcəsində 
yazır və ana dilinin ən müasir elmi mülahizələri, mühakimələri ifadə etməyə qabil 
bir dil olduğunu təsdiqləyir» (səh.379). 
Burada qeyd etmək yerinə düşərdi ki, elmi publisistikada M.Fətəli dilimizin 
nəyə  qabil  olduğunu  təsdiqləmişdirsə,  İ.Qutqaşınlı  «Səfərnamə»  ilə  bədii 
publisistikamızın  nəyə  qadir  olduğunu  –  dilimizin  obrazlılığını,  oynaqlılığını, 
canlılığını ifadə, təsvir qüdrətini, lüğət zənginliyini göstərmişdir. Elə buna görə də 
prof.N.Xudiyev kimi görkəmli bir tədqiqatçının nəzərindən bədii publisistikamızın 
ən bariz, parlaq nümunələrindən birinin, həm də birincisinin diqqətindən kənarda 
qalması  inandırıcı  olmasa  da…  faktdır.  Təbii  ki,  ötən  əsrin  70-ci  illərində  isə 
publisistika barədə yazılan tədqiqatlardan bunu gözləmək, ummaq olmazdı, çünki 
«Səfərnamə»nin əlyazması hələ «yol gəlirdi». 
Beləliklə,  Azərbaycan  tarixində  ədəbi,  hərbi,  maarifçi  və  xeyriyyəçi 
fəaliyyəti ilə silinməz, əbədi iz buraxmış İ.Qutqaşınlının bizə məlum olan irsindən 
–  xüsusi  ilə  «Səfərnamə»dən,  onun  ideya,  məzmun,  kompozisiya,  dil,  üslub, 

---

 
17 
sənətkarlıq  problemlərindən,  əsərin  əlyazmasının  tapılması  və  tədqiqi  tarixindən, 
aktuallığı və əhəmiyyətindən bəhs etdik. Bununla da, böyük tarixi simanın – xarici 
dildə  yazılmış  və  xarici  ölkədə  nəşr  olunmuş  ilk  yeni  məzmunlu,  yeni  formalı 
hekayənin  müəllifinin  -  çağdaş  bədii  nəsrimizin  və  publisistikanın  səyahət  oçerki 
janrının banisinin, Qafqazşünasın, Şərqşünasın, coğrafiyaşünasın, Azərbaycanın ilk 
generalının 200 illik yubileyi ərəfəsində ictimaiyyətin və söz sahiblərinin diqqətini 
İ.Qutqaşınlı irsi və şəxsiyyətinə yönəltməyə çalışdıq. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
     
02.02.08 
 
 
 
 
 
 
«Ulduz» jurnalı № 3, 2008 
 
 
ƏDƏBĠYYAT  SĠYAHISI 
 
 
1.  Mümtaz  Salman.  «Rəşid  bəy  və  Səadət  xanım»  hekayəsi  mühərriri 
Qutqaşınlı İsmayıl bəyin həyatı. «Ədəbiyyat qəzeti», 8 iyun 1936. 
2.  V.Q.Belinski.  Rus  ədəbiyyatı  klassikləri  haqqında.  Azərbaycan  Uşaq  və 
Gənclər Ədəbiyyatı Nəşriyyatı, Bakı, 1954. 
3.  Əfəndiyev  Hidayət.  Azərbaycan  bədii  nəsrinin  tarixindən.  Azərbaycan 
Dövlət Nəşriyyatı, Bakı, 1963. 
4.  Feyzulla  Qasımzadə.  XIX  əsr  Azərbaycan  ədəbiyyatı  tarixi.  «Maarif» 
nəşriyyatı, Bakı, 1966. 
5.  İsmayıl  bəy  Qutqaşınlı.  Əsərləri.  Azərbaycan  SSR  EA  nəşriyyatı,  Bakı, 
1967. Redaktə, müqəddimə və qeydlər Əziz Mirəhmədovundur. 
6.  Kuznetsov  Feliks.  Publisistı  1860-x  qodov.  Moskva,  «Molodaya 
qvardiya», 1981. 
7. Mehdi Famil. Bədii publisistika. «Maarif» nəşriyyatı, Bakı, 1982. 
8. Məmmədli Cahangir. Jurnalistikaya giriş. Bakı Universitetinin nəşriyyatı, 
Bakı, 2001. 
9.  Qarayev  Yaşar.  Azərbaycan  ədəbiyyatı:  XIX  və  XX  yüzillər  (iki  min  ili 
tamamlayan iki yüz il – XIX və XX yüzillər), Bakı, «Elm», 2002. 
10.  Qutqaşınlı  Hacı  İsmayıl  bəy.  Əsərləri.  Tərtibçi  və  elmi  redaktor  Ədalət 
Tahirzadədir. 
11.  Məmmədov  Xalis.  İsmayıl  bəy  Qutqaşınlının  xatirə  ev-muzeyi.  Bakı, 
«Şirvannəşr», 2004. 
12.  Voroşilov  V.V.  Jurnalistika.  İzdatelstvo  Mixaylova  V.A.  Sankt-
Peterburq, 2004. 
13.  İsmayılov  E.E.  Georgiyevskiye  kavalerı-azerbaydjansı.  Moskva, 
«Geroyi Oteçestva», 2005. 
14.  Quseynov  Abdul.  Azerbaydjansı  v  istoriyi  Rosiyi.  İzdatelstvo 
«Overley», Moskva, 2006. 
15. Kavkazskiy kalendar na 1861 qod. Tiflis, 1860, səh.24. 

---