Abġd tahġRLĠ

 
22 
Əgər  H.Z.Tağıyev,  İ.Hacıyev,  İ.Səfərəliyev,  Ə.Əhmədov,  A.Aşurov, 
M.Muxtarov,  İ.Aşurbəyov,  M.Nağıyev,  İ.Əsədullayev  və  başqaları  xeyriyyə 
cəmiyyətlərini maliyyələşdirirdilərsə, Ə.Ağayev, H.Zərdabi, S.Qənizadə, Üzeyir və 
Ceyhun  Hacıbəyov  qardaşları,  Ə.Haqverdiyev,  H.Vəzirov,  N.Nərimanov, 
Ə.Topçübaşov və b. ziyalılar bu cəmiyyətlərin mənəvi dayaqları idilər. 
Şübhəsiz  ,  xeyriyyə  cəmiyyətlərinin  fəaliyyəti  C.Hacıbəylinin  daim  diqqət 
mərkəzində  saxladığı  mövzulardandır.  C.Hacıbəyli  bir  tərəfdən  xeyriyyə 
cəmiyyətlərinin  fəaliyyətində,  tədbirlərində  yaxından  iştirak  edirdisə,  digər 
tərəfdən  bu  cür  cəmiyyətlərin  gördüyü  işlərdən,  qarşısında  duran  vəzifələrdən 
yazır, geniş oxucu kütləsinin diqqətini bu sahəyə yönəltməyə səy göstərirdi. Onun 
xeyriyyəçilik  mövzusunda  yazdığı  məqalələr,  toxunduğu  problemlər  bu  gün  də 
aktual  səslənir.  Bazar  iqtisadiyyatına  keçidin  çətinlikləri,  Ermənistanın 
Azərbaycana  təcavüzü  bir  çox  problemlər  yaratmışdır.  1988-ci  ildə  yüz  minlərlə 
azərbaycanlı  Ermənistandan-ata  yurdundan  didərgin  salınanda,  daha  sonralar 
Dağlıq  Qarabağdan  və  ona  yaxın  bölgələrdən  həmvətənlərimiz  qaçqın  düşəndə 
hökumət onların bütün məsələlərini həll etməyə qadir deyildi. Bu zaman ayrı-ayrı 
xeyriyyəçilər, 
bir 
qədər 
sonra 
xeyriyyə 
cəmiyyətləri 
dara 
düşmüş 
həmvətənlərimizə qayğı göstərir, onları ərzaq və geyimlə təmin edirdilər. XX əsrin 
əvvəllərində  də  mənzərə  acınacaqlı  idi.  Ağır  iqtisadi  şərait,  I  Dünya 
müharibəsindən Bakıya pənah gətirmiş on minlərlə qaçqın xeyriyyəçilik hərəkatını 
zəruri  etmişdi.  Məhz  belə  bir  vaxtda  C.Hacıbəyli  qələmi  ilə  xeyriyyəçiliyin 
inkişafına təkan verir, imkanlıların bu işə səfərbər olunmasına çalışırdı.  
«Baku»  qəzeti  «Yeni  cəmiyyət»  (1909-cu  il,  29  mart,  №70)  adlı  məqalədə 
xəbər  verirdi  ki,  Çəmbərəkənddə  yaşayan  bir  qrup  müsəlman,  «Səfa»  maarifçi 
cəmiyyəti  açmağa  təşəbbüs  göstərmişdir.  Məqsəd  yeni  məktəb  və  mədrəsələrin 
açılması,  xalq  tamaşalarının  səhnəyə  qoyulması,  rus  və  tatar  dillərində  kitabların 
nəşri,  habelə  şagirdlərə  yardım  göstərilməsidir.  Cəmiyyətin  Nizamnaməsi 
hazırlanmış və yaxın günlərdə təsdiq ediləcəkdir. 
Ceyhun  Hacıbəyli,  «1912-ci  il  müsəlman  həyatı»  adlı  məqaləsində  («Kaspi» 
qəzeti, 1913-cü il, 1 yanvar, №1; 3 yanvar, №2; 4 yanvar, №3) göstərirdi ki, yenicə 
yaranmış «Nicat» və «Səfa» cəmiyyətləri fəaliyyətlərini genişləndirmiş, məktəblər 
açmış, səhnəyə yeni tamaşalar qoymuşlar. «Nəşri-maarif»in məktəbləri» («Kaspi» 
qəzeti 1913-cü il, 17iyul, №153) adlı məqalədə C.Hacıbəyli yazırdı ki, hazırda bu 
cəmiyyətin məktəblərində 600 nəfər uşaq təhsil alır. Fərəhləndiricidir ki, son vaxt 
qızların  təhsilə  yiyələnmələri  geniş  yayılır.  «Nəşri-maarif»in  məktəblərində  30 
nəfər  qız  təhsil  alır.  Müəllif  mövcud  vəziyyəti  işıqlandırmaqla  kifayətlənmir, 
cəmiyyətin vəzifələri haqqında bəhs edir. 
C.Hacıbəyli  cəmiyyətdəki  tərəqqipərvər  qüvvələrin  birləşməsi,  onlar 
arasındakı  fikir  ayrılığının  ümumi  işə  ziyan  verməməsi  naminə  var  qüvvə  ilə 
çalışmışdır.  Müəllif  həmişə  xeyriyyə  cəmiyyətlərini  əməkdaşlıq  etməyə, 
birləşməyə  səsləmişdir  («Kaspi»  qəzeti,  1912-ci  il,  21  noyabr  №264).  Onun 
«Aydın  deyil»  («Kaspi»  qəzeti,  1913-cü  il,  14  mart,  №106)  adlı  məqaləsi  də  bu 
təmiz  niyyətə  xidmət  edir.  Müəllif  xeyriyyəçilik,  xüsusilə  maarifçilik  sahəsində 
«Səfa» və «Nicat» cəmiyyətlərinin xidmətini təqdir edir. Sonra qeyd edir ki, hər iki 
cəmiyyət  eyni  məqsədə  qulluq  edir,  eyni  vəzifələri  həyata  keçirir.  Onların 

---

 
23 
birləşməsinə nə mane olur? Axı, bu iki qüvvə birləşərsə, birgə hərəkət edərsə, daha 
böyük uğurlar qazanılar. 
Salnaməçi-jurnalist  öz  ənənəsinə  sadiq  qalaraq,  1914-cü  ildə  qələmə  aldığı 
«1913-cü ildə müsəlman həyatı» («Kaspi» qəzeti, 1 yanvar, №1; 3 yanvar, №2; 4 
yanvar,  №3;  5  yanvar,  №5)  adlı  məqaləsində  ədəbiyyat,  teatr,  incəsənət, 
mədəniyyət  və  s.  sahələrlə  yanaşı  maarif  sahəsindəki  nailiyyətlərdən,  o  cümlədən 
«Nəşri-maarif»in fəaliyyətindən ətraflı bəhs etmişdir. 
«İşığın  şüası»  adlı  məqaləsində  («Kaspi»  qəzeti,  18  noyabr,  №259)  müəllif 
mövzu dairəsini bir qədər genişləndirmiş «Cəmiyyəti xeyriyyə», «Səfa», «Nicat», 
«Nəşri-maarif» haqqında sanballı məqalə yazmışdır. Müəllif maarifçiliyi yaymaq, 
məktəblər  açmaq  sahəsində  bu  cəmiyyətlərin  rolunu  yüksək  qiymətləndirməklə, 
təqdir etməklə yanaşı daha böyük nəticələrə nail olmaq yollarından söhbət açır. 
«1914-cü  il  müsəlman  həyatı»  («»Kaspi»  qəzeti,  1915-ci,  1  yanvar,  №1;  6 
yanvar, №4; 9 yanvar, №6) adı ilə dərc olunmuş məqaləsində Ceyhun bəy yazırdı 
ki,  xalq  arasında  maarifi  və  mədəniyyəti  yayan  maarif  cəmiyyət  və təşkilatlarının 
sayı  artmışdır.  «Səadət»,  «Səfa»,  «Nicat»  cəmiyyətləri  xeyli  iş  görmüşdür.  İlk 
qadın xeyriyyə cəmiyyəti yaradılmışdır. 
C.Hacıbəyli  «Nəşri-maarif»in  məktəbləri»  («Kaspi»  qəzeti,  1915-ci  il,  26 
may,  №114;  2  iyun,  №120)  adlı  məqaləsində  Cəmiyyətlə  Bakı  quberniyası  və 
Dağıstan  vilayəti  xalq  məktəblərinin  direktorluğu  arasındakı  mübahisə  doğuran 
məsələlərdən bəhs edir. Müəllif «Nəşri-maarif»in Bakı və ümumiyyətlə, Qafqazın 
həyatında  oynadığı  müsbət  rolu  yüksək  qiymətləndirir,  göstərir  ki,  özünün  8  illik 
fəaliyyəti dövründə Cəmiyyət müsəlman kütlələrinin savadlanmasında misilsiz rol 
oynamışdır. Müəllif 5-6 il əvvəlin mənzərəsini təsvir edir, xatırladır ki, həmin vaxt 
«məktəb»  adı  çəkiləndə  onun  əleyhdarları    qıcıqlanır,  məktəbə,  maarifə  az  qala 
şeytan  əməli  kimi  baxırdılar.  «Nəşri-maarif»  məhz  belə  bir  şəraitdə  fəaliyyətə 
başlamışdı.  Böyük  səy,  işə  alovlu  məhəbbət  maariıfçilər  qarşısına  çəkilmiş  süni, 
təbii  maneələri  məhv  etdi.  Onlar  ötən  illər  ərzində  parlaq  nəticələr  qazandılar. 
Fəaliyyətinin  ilk  dövründə  «Nəşri-maarif»  təkcə  Bakıda  iş  görürdüsə,  sonradan  o 
kənddə maarifi yaymağa başladı. «Rus-tatar məktəblərindən başqa şəhərdə elə bir 
məktəb yox idi ki, az, ya çox dərəcədə müsəlman uşaqları sözün müasir mənasında 
təhsilə yiyələnsinlər». Belə bir vəziyyətdə Cəmiyyət  Bakıda üç yerdə – Hacı Banu 
məscidinin  yanında,  Hacı  İmam  Əli  məscidinin  yanında  və  Hacı  İbrahim 
məscidinin yanında məktəblər açdı. 
Məktəbləri  əhali  böyük  rəğbətlə  qarşıladı.  1907-11-ci  illərdə  həmin 
məktəbləri  275  nəfər  şagird  bitirmişdir.  Təqdirəlayiqdir  ki,  Cəmiyyətin 
məktəblərində təhsil yeni metodla aparılırdı. 
Cəmiyyətin rəhbərləri gözəl bilirdi ki, təhsil işinin düzgün həyata keçirilməsi 
üçün təkcə məktəbin olması kifayət deyil. Hazırlıqlı müəllimlərin olması zəruridir. 
Seminariya  və  institut  təhsilli  müəllimlər  azlıq  edir,  onlar  da  xidmət  şərtləri  daha 
sərfəli  olan  dövlət  müəssisələrində  işləməyi  üstün  tuturdular.  Odur  ki,  «Nəşri-
maarif»  müəllim  hazırlığı  üçün  əməli  tədbir  görürdü.  «Darülmüəllim»  3  illik 
fəaliyyəti  dövründə  28  nəfər  müəllim  buraxmışdı.  Həmin  müəllimlər  «Nəşri-
maarif»in, «Səadət» və başqa cəmiyyətlərin məktəblərində dərs deyirdilər. 

---