Abġd tahġRLĠ

 
116 
avtoqrafı  və  ya  katib  tərəfindən  ağardılmış  sürətini  görmək  olar.  Məktubların 
əhəmiyyətini    hamıdan  əvvəl  özü  düzgün  başa  düşən  ədib  onların  səliqə  ilə 
qorunub  saxlanılması  qeydinə  qalmış  və  yaxın  dostlarına  da  həmin  məktubları 
gələcək nəsillər üçün qorumağı tövsiyə etmişdir.». (Mirzə Fətəli Axundov. Əsərləri 
III cild, «Elm» nəşriyyatı, 1988, səh. 5) Mirzə Fətəli ölümündən bir neçə ay əvvəl 
Mirzə  Melkum  xana  ünvanlandığı  məktubda  yazırdı:  «Mənim  sizə  göndərdiyim 
məktubları əvvəldən axıra qədər xüsusi bir dəftərə köçürüb saxlayın! Bu məktublar 
biz  öləndən  sonra  gələcək  nəsil  üçün  tarixi  və  əntiqə  sənədlər  olacaqdır»  (yenə 
orada. səh. 15). 
«İdrak  işığında»  pyesində  Mirzə  Fətəlinin  öz  qəhrəmanları,  xüsusi  ilə 
komediyalarında  yaratdığı  obrazlarla  görüşü,  dialoqu  böyük  maraq  doğurur.  Bu 
səhnələr  hər  şeydən  öncə  Mirzə  Fətəlinin  feodal  əsarəti  və  orta  əsr  geriliyinə, 
fanatizmə, cəhalətə qarşı neçə ardıcıl və amansız mübarizə apardığını göz önündə 
canlandırır.  Kimyagər  Molla  İbrahim  Xəlil  öz  əməllərindən  əl  çəkməmişdir, 
əksinə, daha da quduzlaşmış, həyasızlaşmışdır, o, Mirzə Fətəliyə hücum çəkir, onu 
təhqir edir, fırıldaqlarını «peyğəmbərlərdən qalan elm»lə ört-basdır etməyə çalışır. 
O, hay-küylə cahil və avamları Mirzə Fətəliyə qarşı qaldırır. Mirzə Fətəli təmkinini 
pozmur,  Molla  İbrahim  Xəlilin    hədə-qorxularından  çəkinmir,  əksinə,  onu  yeni 
faktlarla  ifşa  edir  və  sonda  deyir:  «Get,  nə  edəcəksən,  et!  (Stolun  üstündəki  bir 
dəstə  kağızı  göstərir).  Budur,  bax,  Gəncədən  təkfir,  Nuxadan  nifrin,  Qarabağdan 
donos,  Bakıdan  təlin,  Şirvandan  həcv,  Dərbənddən  fəhş!  Get,  sən  də  təkfir  et, 
qəbulumdur».  Bunları  dinlədikcə,  cəhalətin  nə  qədər  dərinə  işlədiyinə,  zülmətin 
qalınlığına,  zalımın  nadanlığına  heyrət  edirsən,  eyni  zamanda  Mirzə  Fətəli 
mübarizəliyinə,  əzmkarlığına,  dönməzliyinə,  əzəmətinə  valeh  olursan.  Digər 
tərəfdən  isə  böyük  demokrat-yazıçının  nikbinliyinə,  sabaha  inamına,  məsləkinə, 
sədaqətinə  heyran  qalırsan:  «Hamı  məndən  üz döndərib və buna da səbəb  mənim 
həqq  yazmağım,  həqq  danışmağım  və  camaatın  ayıbını  açıb  üzünə  deməyimdir. 
Həqq acı isə də meyvəsi şirin olar!» Gələcəyə inam Mirzə Fətəlini dindən-imandan 
uzaqda  olmaqda,  «bir  nəfər  çör-çöp  yığan  kafir  firəngi»  onun  evində  qonaq 
saxlamaqda,  «övrətinin,  qızının  adını  camaata  bildirməkdə»  qınayan,  bununla  da 
kifayətlənməyib  onu  donosla,  Sibirlə,  sürgünlə  hədələyən  Hətəmxanla  dialoqda 
daha  qabarıq  üzə  çıxır:  «Hətəmxan  ağa!  Mən  əlimə  qələm  alanda  rüsvayi-cahan 
olmağı, təkfiri, vəhsü, hətta ölümü qəbul etmişəm. Sən nə deyəcəksən, de! Hamısı 
qəbuldur və nə səbəbə də qəbul etmişəm, onu sən anlamazsan. Ancaq bir vaxt olar, 
sənin oğlun və nəvən anlar. Sən məni söyürsən, amma sənin oğlun və nəvən mənə 
rəhmət oxuyacaqlar, yəgin bil!» 
Mirzə  Fətəlinin  məşhur  «pulu  batan,  malı  tutulan,  evi  yıxılan»,  həm  də 
məsxərəyə qoyulan Hacı Qara ilə görüşü də diqqəti çəkir. Hacı Qara öz əməllərinə 
məharətlə don geyindirir, «rus malı alıram, solgün çıxır, qızılbaş malı alıram, çürük 
çıxır»  -  deyərək  sızıldayır,    «saqqal  gətirməyə  gedəndə  bığı  da  qoyub  gəldiyini» 
göz yaşları ilə bəyan edir, Mirzə Fətəlidən kömək umur, ona dua edir… 
Dərviş  Məstəli  şah  isə  qəzəblidir,  ağzından  od  püskürür:  «Ya  hu,  ya  haqq! 
Sənsən  biz  dərviş  sinfini,  məsxərə  edən?  Sənsən  caduya,  sehrə  şəkk  gətirən? 
Sənsən  cəmi  əcinnə  taifəsinin  mənim  həyətimdə  olmağını  inkar  edən?  Sənsən 
mənim  Parisi  dağıtmağıma  inanmayan?»  M.Fətəlinin  kimyagər  Molla  İbrahim 

---

 
117 
Xəlil,  Hətəmxan  və  Hacı  Qara  ilə  sərt  dialoqu  dərvişlə  söhbətdə  istehzaya, 
kinayəyə çevrilir: «Səbr et, ağa dərviş, səbr et! Mən sənin barəndə səhv etmişəm və 
kitabımda  da  səndən  yazmağıma  peşman  olmuşam.»  Əlbəttə,  bununla  dramaturq 
A.Mədətov  həm  bütövlükdə  əsərə,  həm  də  dialoqlara  bir  çalar,  rəngarənglik 
gətirmişdir.  Əsərdə  Mirzə  Fətəlinin  Həsən  bəy  Zərdabi,  general-qubernator  D. 
Staroselski, Qafqaz Canişini dəftərxanasının direktoru A.F. Kruzenştern, akademik 
Dorn,  Mirzə  Hüseyn  xan,  Qafqaz  Canişinliyi  Baş  idarəsinin  direktoru  N.İ. 
Baranovski, Osmanlı dövlətinin sədr əzəmi,  Manuklu, oğlu Rəşid bəy və digərləri 
ilə  təmaslarını,  əlaqələrini  münasibətlərini  əks  etdirən  yazışmalar,  teleqramlar, 
məktublar,  dialoqlar  böyük  mütəfəkkir-yazıçının  həm  həyatının,  həm  də  bədii 
yaradıcılığının,  sosial  fəlsəfi  düşüncələrinin,  tənqidi  görüşlərinin,  əlifba  islahatı 
uğrunda  fəaliyyətinin  və  sensura  ilə  inadkar,  fasiləsiz  və  fədakar  mübarizəsinin 
işıqlandırılmasına  xidmət  edir.  Mirzə  Fətəlinin  Mirzə  Yusif  xanla  mükaliməsi 
gərgin olduğu qədər də səmimi və mənalıdır. İranın viran qalması, əlifba islahatı və 
digər  problemlərlə  bağlı  Mirzə  Yusif  xanın  Mirzə  Fətəliyə  ünvanladığı  saysız-
hesabsız suallara böyük maarifçi-filosof-reformator inandırıcı, təkzibolunmaz fakt 
və  dəlillərlə,  dəmir  məntiqlə  cavab  verir.  Onun  fikrincə,  İran  xalqının  Allahın 
verdiyi  nemətlərdən  faydalanması  üçün  «İran  camaatı  istər  şəhərli,  istər  kəndli, 
istər elat olsun, istinasız, qadınlı-kişili, Rusiya ölkəsinin əhalisi kimi, başdan-başa 
savadlı olmalı, təbiətin sirlərini öyrənməli, elmin gücü və qüdrətinə arxalanmalı», 
«hər bir məsələ də avropalıların təcrübəsini tətbiq etməyi» bacarmalıdır. 
Azərbaycan  mədəniyyətinin  iki  nəhəng,  parlaq  siması  Mirzə  Fətəli  və 
Həsənbəy  Zərdabinin  əlaqəsi,  əməkdaşlığı  da  pyesdə  epizodik,  lakin  yaddaqalan 
əksini  tapmışdır.  Müəllif  A.Mədətov  bunu,  həm  dahilərin  məlum  məşhur,  tarixi 
məktubları  ilə,  həm  də  mükalimələri  ilə  tamaşaçıya,  oxucuya  təqdim  edir.  Xalqın 
iki  böyük  xadimi  savadsızlığa,  fanatizmə  qarşı  mübarizə  yolları  barədə  düşünür, 
problemlərin  həlli  üçün  fikir  mübadiləsi  edir,  qarşılıqlı  tövsiyələr  verir,  bir-birini 
ruhlandırırlar. 
 
Mirzə  Fətəli  H.Zərdabiyə  bildirir  ki,  qəzetinizin  şriftindən  razıyam.  Amma 
türk  dilində  mətnləri  hazırlayan  mühərririn  işindən  çox  narazıyam.  O,  kiçik  bir 
elanda  bağışlanılmaz  səhvlərə  yol  vermişdir.  Onu  başqa  bir  savadlı  adamla  əvəz 
edin.  Sizin  qəzetinizin  əsas  vəzifələrindən  biri  ifadənin  gözəlliyi,  ibarələrin 
zərifliyi və aydınlığı, orfoqrafiyanın düzgünlüyü olmalıdır. Qəzetiniz dilimizi yad 
ifadələrdən  təmizləməyə  çalışmalı,  bu  dildə  yazan  bütün  adamlar  üçün  nümunə 
olmalıdır.  H.  Zərdabi  də  Mirzə  Fətəliyə  xalqa  xidmət  yolunda  yorulmamağı, 
mübarizədən geri çəkilməməyi, ruhdan düşməməyi məsləhət bilir: «Boynuma alım 
ki,  təəccüb  eyləyirəm,  nədən  başqaları  yaşa  dolduqca  da  təcrübələri  artır,  əsərləri 
daha  ciddi  olur.  Siz  isə  etiraf  edirsiniz  ki,  əksinə,  heç  əlinizə  qələm  ala 
bilmirsiniz». Azərbaycan mədəniyyətinin iki korifeyinin həyatı və irsi bugünkü və 
gələcək  nəsil  üçün  örnək,  məktəb,  beyinlərə  qida,  gözlərə  nur  verən  tükənməz 
enerji mənbəyi, idrak işığıdır. 
Pyesdə müəllif A.Mədətov Mirzə Fətəlinin çoxşaxəli, eyni zamanda maraqlı 
və  mürəkkəb  işini  daha  qabarıq  vermək  üçün  diqqətçəkən  üslubdan  istifadə 
etmişdir. Mirzə Fətəli - əsərlərinin qəhrəmanları, Mirzə Fətəli - müasirləri, Mirzə 
Fətəli  -  aktyorlar,  Mirzə  Fətəli  -  oğlu  Rəşid  bəy  kimi  xətlər  böyük  demokratın, 

---