Abġd tahġRLĠ

 
78 
nədirsə,  İlyas  Əfəndiyevin  dili  nəsrdə  odur.  Bir  nəfər  mənə  söyləyəndə  ki,  mən 
İlyas müəllimin bəzi əsərlərini əzbərdən bilirəm, inanın, təəccüblənmədim. Bu dil, 
onun sahibi olan xalq durduqca İlyas Əfəndiyev də yaşayacaqdır… 
Aygün Həsənoğlu – Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, Dünya Gənc Türk 
Yazarlar  Birliyinin  Baş  katibi,  Dövlət  Gənc  Tamaşaçılar  Teatrının  ədəbi-dram 
hissə rəhbəri, Beynəlxalq Münasibətlər İnstitutunun aspirantı: 
-  Azərbaycan  dramaturgiyası  nisbətən  gənc  olsa  da,  ədəbiyyatımıza 
M.F.Axundov,  C.Cabbarlı,  H.Cavid  kimi  nəhənglər  bəxş  etmişdir.  Lakin  bu  üç 
böyük  dramaturqdan  sonra  uzun  müddət  dramaturgiyamızda  bir  boşluq  yarandı. 
Ayrı-ayrı maraqlı əsərlər yaransa da, bütövlükdə Azərbaycan teatrının ağırlığını öz 
çiyinlərinə götürə bilən dramaturqun nəfəsi duyulmurdu. Belə bir nəfəsi teatrımıza 
İlyas  Əfəndiyev  gətirdi.  İlyas  Əfəndiyev  bir-birinin  arxasınca  səhnəmizə  yeni 
obrazlar qalereyası təqdim etdi və tezliklə ölkəmizin aparıcı teatrı olan Akademik 
Dövlət Dram Teatrının repertuarında əsas yeri qazandı. Bu əsərlər böyük tamaşaçı 
kütləsinin teatra axınına səbəb oldu. 
Mənim  üçün  maraqlı  cəhətlərdən  biri  də  odur  ki,  İlyas  Əfəndiyev  hətta 
durğunluq  dövründə  belə,  teatrı  sovet  ideologiyasının  tribunasına,  silahına 
çevirmədi,  süni,  bir-birinə  bənzər  sovet  obrazları  ilə  səhnəni  doldurmadı,  əksinə, 
sözün həqiqi mənasında maraqlı, rəngarəng, köhnə çərçivələri dağıdıb parçalayan, 
sosialist realizminin qəliblərindən cəsarətlə kənara çıxa bilən qəhrəmanlar yaratdı, 
İ.Əfəndiyevin qadın qəhrəmanları özünün ziddiyyətli, möhkəm xarakterləri, axına 
qarşı durması ilə diqqəti cəlb edir. O, teatrı «kolxoz teatrı» anlamına sığışdırmadı, 
onun daha geniş məkanlarını, bu məkanlardakı qəhrəmanların daxili aləmini bütün 
təzadları ilə kəşf etməyə çalışdı. 
İ.Əfəndiyevin yaradıcılığında dövrün sosial və siyasi problemləri çox zaman 
məhəbbət  mövzusu  fonunda  verilirdi.  Bununla  da,  onun  yaratdığı  əsərlər  dərhal 
mübahisələrə  və  ziddiyyətli  fikirlərin  yaranmasına  səbəb  olur,  bəzən  qamçılanır, 
bəzən  də  sadəcə  bu  qəhrəmanlar  amansızlıqla  görməməzliyə  vurulurdu.  Məsələn, 
«Sən həmişə mənimləsən» əsərində sovet obrazlarına uyğun olmayan,  əslində isə 
bu  cəmiyyətin  çirkinliklərini  üzə  çıxaran  maraqlı  qəhrəmanlar  vardır.  «Büllur 
sarayda»  əsəri  isə  sovet  cəmiyyətində  baş  verən  sosial-mənəvi  haqsızlıqları  ifşa 
edən  maraqlı  bir  əsərdir.  İ.Əfəndiyev  Cavid  və  Cabbarlıdan  sonra  yeganə 
dramaturqdur  ki,  onun  yaratdığı  obrazlar  teatrımızda  onlarla  aktyorun  və 
rejissorların yetişməsində çox mühüm bir rol oynamışdır. 
 
 
 
 
 
 
      «Azərbaycan qəzeti», 4 oktyabr 2001 
 
 
Yazıçı ömrü, ədəbiyyat tarixi 
 
«Gənclik»  nəşriyyatının  bu  yaxınlarda  nəfis  tərtibatla  çap  elədiyi  görkəmli 
yazıçı-dramaturq  İlyas  Əfəndiyevlə  bağlı  «Sən  həmişə  bizimləsən»  adlı  xatirələr 
toplusunu (tərtibçilər: Dilsuz, A.Tahirli, redaktoru: Dilsuz, 392 səh.) mübaliğəsiz, 
həm  də  ədəbiyyat  tariximizin  son  60  ilinin  salnaməsinə  gözəl  töhfə  adlandırmaq 

---

 
79 
olar. Böyük ədib İ.Əfəndiyevin həyat və yaradıcılığından bəhs edən xatirələr 30-cu 
illərdən  üzü  bəri  ictimai-siyasi,  mədəni  və  xüsusilə  ədəbi  mühitdə  baş  verən 
prosesləri  dərindən  dərk  etmək,  qavramaq,  öyrənmək  baxımından  da  maraq 
doğurur. 
Əsərdə Azərbaycan ədəbiyyatının parlaq simalarından sayılan görkəmli nasir 
və  dramaturq,  Xalq  yazıçısı,  mədəniyyətimizin  qocaman  və  nüfuzlu 
nümayəndələrindən  olan  İ.Əfəndiyevin  vəfatı  ilə  əlaqədar  ölkə  rəhbərliyinin, 
tanınmış  ədəbiyyat  və  mədəniyyət  xadimlərinin  nekroloqu,  yazıçı  ilə  vidalaşma 
mərasiminin  materialları,  vəfatından  sonra  mətbuatda  İ.Əfəndiyev  haqqında 
yazılardan  seçmələr,  qələm,  sənət  dostlarının,  onu  tanıyanların  xatirələri  çap 
olunmuş,  habelə  dramaturqun  Azərbaycan  Milli  Akademik  Dram  Teatrında 
tamaşaya  qoyulmuş  pyeslərinin  siyahısı  verilmişdir.  Kitabda  həmçinin  yazıçının 
həyat və yaradıcılığı ilə bağlı bir sıra fotoları çap olunmuşdur. 
«Özümüzdən  sonra»nın  ilkini»  adı  ilə  ön  söz  əvəzi  yazmış  Xalq  yazıçısı 
Elçinin  təbirincə  desək,  «bu  kitab  «özümüzdən  sonra  xalqın  yadına  düşəcəyik» 
sualına cavab yox, heç zaman yaddan çıxılmayacağın ifadəsidir». 
Müasir Azərbaycan ədəbiyyatının, mədəniyyətinin aparıcı simalarından olan 
Bəxtiyar  Vahabzadənin,  Kamal  Talıbzadənin,  Hüseyn  Abbaszadənin,  Sofa 
Bəsirzadənin,  Süleyman  Ələsgərovun,  Qabilin,  Nəbi  Xəzrinin,  Bəkir  Nəbiyevin, 
Cabir 
Novruzun, 
Fərəməz 
Maqsudovun, 
Həsənağa 
Turabovun,  Şəfiqə 
Məmmədovanın,  Mirvarid  Dilbazinin,  Tofiq  Quliyevin,  Qılman  İlkinin,  Əziz 
Mirəhmədovun, Əzizə Cəfərzadənin, Ələviyyə Babayevanın, Leyla Bədirbəylinin, 
Tahir  Salahovun,  Anarın  …  böyük  ədib  İ.Əfəndiyev  haqqında  ürək  sözləri  ustad 
sənətkar, dost, qələm yoldaşı, həmkar barədə xatirələr çərçivəsinə sığmır. Bu, artıq 
Azərbaycan ədəbi həyatının, teatrının bütöv bir dövrü haqqında, onu yaradanlardan 
biri barədə sanballı məxəzdir, mənbədir. 
«Kənddən məktublar», «Söyüdlü arx», «Körpüsalanlar», «Dağlar arxasında 
üç  dost»,  «Geriyə  baxma,  qoca»,  «Sarıköynəklə  Valehin  nağılı»,  «Üçatılan», 
«Bahar suları», «Atayevlər ailəsində», «Sən həmişə mənimləsən», «Qəribə oğlan», 
«Məhv  olmuş  gündəliklər»,  «Mənim  günahım»,  «Unuda  bilmirəm»,  «Mahnı 
dağlarda  qaldı»,  «Xurşidbanu  Natəvan»,  «Büllur  sarayda»,  «Şeyx  Məhəmməd 
Xiyabani» və s. kimi əsərlər parlaq yazıçı təxəyyülünün, fitri istedadının məhsulu 
olmaqla  yanaşı,  həm  də  Azərbaycan  cəmiyyətinin,  ona  məxsus  hadisələrin 
inikasıdır. 
Qələm,  sənət,  ədəbiyyat,  mədəniyyət  xadimləri,  dostları  onu  «çağdaş 
ədəbiyyatımızın  klassiki»  (Hüseyn  Abbaszadə),  «indiki  zamanda  gündüz  çıraqla 
axtarılan  ziyalı»  (Anar),  «…dramaturgiyamızda  xüsusi  məktəb  yaradan,  40  ildən 
çox  teatrlarımızın  repertuar  ağırlığını  çiynində  daşıyan  misilsiz  korifey»  (Polad 
Bülbüloğlu),  «əfsanə,  möcüzə»  (Ramiz  Məmmədzadə),  «el  məhəbbəti  qazanmış 
xoşbəxt  sənətkar»  (Mirvarid  Dilbazi),  «məhəbbətin  ustad  tərənnümçüsü»  (Kamal 
Talıbzadə), «zaman çərçivəsini qırıb parçalayan nadir yazıçılardan» (Nəbi Xəzri), 
«qüdrətli bir sənətkar, işıqlı bir ziyalı, bütün həyatı boyu yalnız və yalnız sözünə, 
sənətinə  fanatik  bir  məhəbbətlə  bağlı  nadir  bir  yazıçı»  (Cabir  Novruz),  «böyük 
sənətkarlardan  biri  və  ən  görkəmlisi»  (Şəfiqə  Məmmədova),  «xalqın  taleyində, 
tarixində  xidmətləri  və  izi  olmuş  bir  şəxsiyyət»  (Mövlud  Süleymanlı),  «millətin 

---