67
ft rl rin qeyd etdi. Özünd olan kitablar v kitabxanadak lar da bel
el di...
”Türk dili” adl
böyük lü
t kitab
haz rlama a ba lad .”
1
bi
ndi,
n r olunmam risal sind , öz t rcümeyi-hal ndan yeri g ldikc b hs ed rk n,
dostunun bu hekay sini bel anlad r: “M tbuat al mind N cib Asim ustad
zla görü düm. Onu
dsiz bir türkçü gördüm. Osmanl
biyyat
n n yax
eirl rini, n sr
rl rini t bii v m qbul
bilmir, “Türkl rin n h qiqi
biyyat xalqdan do an v xalqa xitab ed n
rl rdi”- deyirdi. M n
bu aç qlamalar o vaxt laz mi s viyy
qavraya
bilm mi oldu um halda, yarad
mda olan, 16-
17 ya mda “Abu ka”n kopya etm
m ni yön ld n fitri qabiliyy tim, m ni art q türkçü etmi di.
cib Asim b y m
rq ünaslar n n r etdirdiyi ski türkc
rl ri, ski lü
t kitablar
göst rdi. M n d t darük etdim. Vefiq Pa a il görü düm;
“L hc ”sini verdi. M n
“L hc ”ni bir
bi kitab oxuyan kimi vv ld n ax ra oxudum. Gözümün önünd ba qa bir al m aç ld . Zat n
Amma Suyutinin “Al-mazhar”ini, hm d Farisin “Al-casus”unu oxuyaraq klassikl rin, sonra da
Corci Zeydan n “Tarixi-Adabül lü at”
v dig r
rl rini oxuyaraq Bat dak yenil rin lü
t elmini
öyr nmi dim. N cib Asimin t viqi il bir “Türk lü
ti” yazma a ba lad m.”
Bu “Türk lü
ti”
“Türk dili”nin ilk klidir. lyazmalar , Ç
bi
ndinin eviyl birlikd
yanm
r. Bundan sonra B ykoza köçürl r v orada hm d Midh t
ndi il
laq sini art r; v
bir-birl rin d rs verirl r: Midh t
ndi Ç
biy frans zca, Ç
bi
ndi d
hm d Midh
Sultan V
din m sn visini oxudur. V o zaman hm d Midh t v N cib Asim B yl r “Lü
t”i
yenid n toplamas üçün V
d Ç
bi
ndini t viq ed rl r. H tta hm d Midh t: “Kitabxanam
nindir, i in yarayanlar al, laz m olan q
r s nd qals n!”-deyir. N cib Asim b y özünd
olanlardan ba qa, kitabxanalardan bel axtar b lü
t kitablar
tap b g tirir, dostuna verir. V
bi
ndi, t krar “Türk dili”ni yazma a giri ir.
d Ç
bi
ndi 30 illik
yinin m hsulu
olan bu mük mm l türk lü
tini h
yay nlaya bilm mi dir.Osmanl s lt
tinin m rutiyy t dövründ Maarif nazirliyi n r etm
söz
vermi
d , yerin yetirm mi dir. Ümid olunur ki, Türkiy Cümhuriyy tinin T hsil nazirliyi,
“Türk dili”ni n r edib yayaraq, türklüy
miyy tli bir
xidm t ed
kdir.
d
ndi, 30 ild n b ri dilçilik elmi, xüsus n türk dilçiliyin dair bir çox m qal yaz b,
müxt lif q zet v d rgil rd n r etdirmi v art q Misir v
bistana getm kd n vaz keçib
stanbulda yerl mi dir. M rutiyy t dövründ , stanbul Universtiteti Fars
biyyat mü llimliyin
seçildi. Ç
bi
ndinin d M rutiyy t elan ndan sonra türkçülük sah sind ki xidm tl rini ir lid
gör
yik.
cib
Asim b y V
d Ç
bi
ndinin, Ç
bi
ndi d N cib Asim B yin t rcümeyi-
hal
yazm
r; bu iki dostun qar
ql yazd qlar t rcümeyi-hallar oxudu um kimi, özl ri
1
N cib Asim, “V
d Ç
bi H zr tl ri”, “Türk yurdu”, c. VII, s. 2475.
68
find n yaz lan, h
n r olunmam t rcümeyi-hallar
da gözd n keçirdim. Yuxar dak icmal,
sas n bu qaynaqlardan ç xar ld .
qdam”ç Cövd t B y
Bu iki “vav”l türkün f aliyy t dövrl rini xarakteriz ed bilm k üçün “ qdam” sahibi hm d
Cövd t b yin, “ qdam” qurdu u zamana aid xatir
rind n d bir neç s tir oxumal
q: “O
zamanlar
1
“ qdam”da N cib Asim, V
d Ç
bi v
mrulla
ndil r çal
rd lar. Xalq qeyr
lmi di. Milliyy t h
si m hz o vaxt oyanmaqda idi. Heç tan mad
z adamlar, m tb
türkc kitablar g tirib biz göst rirdil r. M n d o h
sl “Mühiti-maarif”i, “Qamusi-türki”ni v
dig r risal
ri basma a ba lad m. Ancaq senzura t
find n qada a qoyulmu du. S rf türkc
qal yazmaqdan ç kindirildik. Daha sonralar “Evliya Ç
bi S yah tnam si”
V zir Han nda bir
odada h bs edildi. M rutiyy t elan na q
r m hbus qald . Daha önc “Mühiti-maarif”in d yay m
sah sind n qald
ld
, y
ld
m lumdur. Qar
al nmaz bir milli duy u il yay
ir lil tm
q rar vermi dim. Ancaq üzl diyim z rb
r, zmim , t bii olaraq mane oldu.”
2
bdülh mid dövrünün türkçülüy qar tutdu u mövqe
Bir t
fd n hm d Midh t
ndinin evind ki dostca söhb tl rl ,
dig r t
fd n hm d Cevd t
yin “ qdam” nda ç xan m qal
rl t kilatlanma a ba layan dil v tarixd türkçülük h
kat ,
rhal bdülh mid idar sinin diqq tini c lb etmi , sad türkc , y ni
bc v
mc si az bir
üslubla yaz lan m qal
rin n ri qada an olunmu dur; eyni zamanda
türk tarixinin t dqiqin yol
açar dü ünc si il çapda olan kitablar n da yay mlanmas qada an olunmu dur!...
bdülh mid dövründ , türkçülük ax
na qar hökum tin münasib tini Ç
bi
ndi bel
qeyd edir: “Dil b hsl ri qada and r!” -dey bir pad ah mri ç xd . V art q M rutiyy
q
r dill
ba
m
r q zetl rd görünm z oldu.”
3
1900-cü ild n r olunan N cib Asim b yin “Türk tarixi” d , “Evliya Ç
bi S yah tnam si”
kimi bir xan odas nda h bs edildi.
bdülh mid xarici siyas tind müs lman al mi il az-çox laq qurma a çal
kimi, iç
siyas tind d h r eyd n önc , imperatorlu un müs lman xalqlar aras nda anla lmamazl q
xmamas na çox diqq t yetirirdi. Dövl tin g
yinin t min olunmas
, müs lman
ünsürl rin
birlik v dayan mas il X lifeyi-müslimin s daq t v ba
qlar ndan gözl yirdi. Q sas ,
1
1893-1895-ci ill r.
2
hm d Cövd t B yin xsi bir m ktubundan.
3
V
d Ç
binin bas lmam bir risal si.