Alisher Navoiy hayoti va ijodi

Oshiq o’ldum
Oshiq o’ldum, bilmadim yor o’zgalarga yor emish,
Olloh-olloh, ishq aro mundoq balolar bor emish.

Qaddig’a el mayli bo’lg’ondin ko’ngul ozurdadur,

Ul alifdin zorlarning hosili ozor emish.

Elga novak urdi, men o’ldim erur bu turfakim,

Jonim etgan resh el bag’rig’a kirgan xor emish.

Rishtakim, muhlik yaram og’zig’a tiktim angladim,

Kim kafan jinsi qirog’idin suvurgan tor emish.

Ko’yi devoridin og’riq tang’a tushgan soyadek,

Sel g’amidin emdi soya o’rnig’a dildor emish.

Jong’a taxvif ayladim tig’i halokidin aning,

Bilmadim bu ishdin ul o’lguncha minnatdor emish.

Ey Navoiy, xo’blarni ko’rma osonlig’ bilan,

Kim biravkim soldi ko’z, uzmak ko’ngul dushvor emish.
Alisherning maktabda o’qishi Shoxrux Mirzoning vafoti (1447 yil 12 mart) bilan boshlangan notinchlik tufayli ma’lum muddatda uzilib qoldi. Chunki ko’pchilik kabi Alisherning oilasi ham Hirotni tark etib, Iroq tomonga yo’l olishga majbur bo’lgan edi. Bu safar vaqtida yosh Alisher Taft shahrida Sharafiddin Ali Yazdiy bilan uchrashadi. Hirotda Abulqosim Bobur hokimiyati o’rnatilgach, xorijga ketganlar, jumladan Alisher oilasi bilan Hirotga qaytadilar. Otasi temuriyzoda Abulqosim Bobur mirzo xizmatida bo’ladi. Alisher esa o’qishini maktabda davom ettiradi. Alisher maktabda faqat rasmiy dasturdagi fanlarni o’rganib qolmay, she’riyat, musiqa, tarixni ham o’z davrining yetuk bilimdonlaridan chuqur o’rganadi. Alisher Navoiy keyinchalik «Majolis un-nafois»da bu sohadagi ustozlarining nomlarini ehtirom bilan tilga oladi.Jumladan:

«Darvesh Mansur (vaf. 887h.-1482 m.) … aro’z va sanoye’da Mavlono Yahyo Sebak shogirdi erdi. Ikki aro’z tasnif qildi… Faqir (ya’ni Alisher Navoiy) aro’zni Darvesh qoshida o’qibmen».

«Xoja Yusuf Burhon- . Musiqiy ilmini ham yaxshi bilur erdi va faqir (Alisher Navoiy) musiqiy fanida aning shogirdiman .Xuddi shu vaqtlarda u zamonasining mashhur shoirlari bilan shaxsan yoki sirtdan tanishadi. Masalan, Mir Shohiy (1385-1453) bilan yozishmaga kirganligi haqida shunday yozadi:

«Faqir (Alisher Navoiy)agarchi ani (Mir Shohiyni) ko’rmadim, ammo aning bila faqirni orasida e’lom (xabardor bo’lmish) va irsol (maktub yuborish) voqye’ bo’ldi». Bu esa bejiz emasdi.Chunki she’riyat qonun-qoidalari bilan yaxshi tanishgan Alisherning shoirlik qobiliyati ham to’laroq namoyon bo’laverib, yozgan she’rlari og’izga tushgan edi. Shundanda, 12-13 yashar Alisher she’rlarining Mir Shohiylar nazariga tushgani ham, yozishmalarning maydonga kelishi ham sababsiz emasdi.

Bu orada Alisherning otasi Sabzavor hokimi G’iyosiddin Bahodur vafot etadi(taxminan 1454 yilda). Alisher Abulqosim Bobur Mirzo tarbiyasida qoladi. Bu esa Alisherning o’qishni davom ettirishi, yangi-yangi shoir va allomalar bilan tanishuvi, ular ishtirokidagi suhbat va mushoiralardan bahramand bo’lishiga imkon yaratdi. Abulqosim Bobur Mirzoning o’zi ham ma’rifatli, himmati baland va shoirtab’ bo’lgani tufayli iqtidorli Alisherga har jihatdan otalarcha g’amxo’rlik qilardi. Ammo ko’p o’tmay, ya’ni 1457 yilda Abulqosim Bobur mirzo vafot etgach, Mirxondning yozishicha, «Alisher Navoiy Mashhadda turib qolib, kamolot va fozillikni egallash va ilm masalalari bobida mukammallikka erishuv bilan mashg’ul» bo’lgan edi. Shuning bilan birga olimlar va shoirlar bilan muloqotda bo’lar, ulardan bahramand bo’lib, ularga g’amxo’rliklar ham ko’rsatardi. Jumladan, Alisher Navoiyning o’zi shunday yozadi:

«Xoja Hasan Xizrshoh-…she’rni yaxshi aytur erdi… «Layli va Majnun» muqobalasida «Zayd va Zaynab» masnaviy aytibdur… Bobur mirzo Mashhadda favt bo’lg’on yil ul shaharda g’arib va xasta yiqilib erdi (qarovchisi bo’lmagan kasal bo’lib qolgan edi). Faqir (Alisher Navoiy) g’amxo’rlik qilib, sihat topti» .

Alisher Navoiy Abusaid Mirzo zamonida Mashhaddan Hirotga borib, Mirxondning yozishiga ko’ra, «bir necha kunini u iqbol uyi ostonasi (ya’ni Abusaid Mirzo saroyi) mulozamatida (xizmatida) o’tkardi». Mavlono Lutfiy, Abdurahmon Jomiy, Sayid Hasan Ardasher, Pahlavon Muhammadlarning suhbatlarida bo’lish, maslahatlarini olish sharafiga muyassar bo’ldi. She’rlari esa tobora shuhrat qozonaveradi. Alisher Navoiyning Abusaid zamonida Hirotda bo’lishi ko’pga cho’zilmadi. 1465 yil oxirlarida Abusaid mirzo Alisherga Hirotdan ixroj (ketishi) bo’lishni buyurdi. Alisher Navoiy bu hukmni tezda bajarishi shart bo’lganidan u Samarqandga ketishni ixtiyor qildi va do’stlari, ustozlarining hammalari bilan ham xayrlasha olmay, bu shaharga Balx, Tirmiz, Qarshi, Shahrisabz orqali yetib keldi.Alisher Navoiy Samarqandga kelishi sababi haqida shunday yozadi: «Faqir tahsil uchun Samarqandg’a borg’onda ul (ya’ni mavlono Yusuf Badiiy ) Andijondin keldi».

Alisher Navoiy bunda Samarqand hukmdori Ahmad Hojibek Vafoiy g’amxo’rligida yashadi, mashhur alloma Fazlulloh Abulaysiy Samarqandiy nazdida ikki yil arabiyat, she’riyat va fiqhdan ta’lim oldi; naqshbandiya tariqatining peshvosi Xoja Ubaydulloh- Xoja Ahrori Vali (1404-1490) so’hbatlaridan bahramand bo’ldi; adabiy muhitning mavlono Riyoziy, Shayxim Suhayliy, Mirzobek kabi vakillari bilan yaqin ijodiy munosabatda bo’ldi, mushoiralarda fa’ol qatnashib, katta obruga sazovor bo’ldi. Samarkandda ekanligi vaqtida she’rlar yozdi, arabcha so’zlar lug’ati bo’lmish «Sab’at ul-abhur»ni tuzdi, otaxoni Sayid Hasan Ardasherga masnaviyni bitdi, oxirlarida esa «Hiloliya» qasidasini yaratdi.

1 Таржимаси: Риндмиз, ошиљмиз, жаќон ўртовчилар ва ёљавайронлармиз. Сенинг ђаминг бор экан, дунё ђамидан љўрљмасмиз.