Almaz həSƏnqizi aşiq yaradiciliği mühaciRƏt folklorşÜnasliğinda

İ.Abbaslmın  haqqında  danışdığı  müəllifin  (Ə.Yurdsevər 

siyasi  mühacir  idi)  azərbaycanlı  olduğuna  işarə  etməməsi,  yəqin 

ki, məqalənin yazıldığı  sovet dönəmilə bağlıdır.

Mühacirətdə Aşıq  Ələsgərlə  bağlı  daha  əhatəli  tədqiqatı  isə 

Xavər Aslan  həyata keçirmişdir.  “Azərbaycan  aşıq  şeiri”  silsiləsi 

ilə  “Aşıq  Ələsgər”  adlı  kitab  tərtib  etmiş,  özü  də  ona  geniş  mü­

qəddimə  yazmış,  1984-cü ildə  nəfis  şəkildə  İstanbulda nəşr etdir­

mişdir.  Xavər  xanımın  yazdığı  “On  söz”ə  böyük  həssaslıqla  seç­

diyi,  bütün  mühacirlərin  qəlbini  titrədən  “Eldən  ayrı  aşıq  niyə 

yaşadı?”  (85,  s.3)  sərlövhəsi  də  diqqəti  cəlb  etməkdədir.  Xavər 

Aslan,  yəqin  ki,  Aşıq  Ələsgərin  “Dağlar”  rədifli  qoşmasındakı 

çox  ibrətamiz  məzmunlu:  “Arsız  aşıq  elsiz  niyə  yaşadı?  Ölsün 

Ələsgər  tək  qulların,  dağlar!” -   beytindəki  misraya  uyğun  olaraq 

bu  adı  seçmişdir.  Xatırladaq  ki,  bu  qoşma  ustadın  “Əsərləri”nə 

İslam  Ələsgərin  yazdığı 

“Haqq  aşığı”  adlı  “Ön  söz”də  göstəril­

diyi  kimi  1905-ci  il  erməni-müsəlman  qırğınları  zamanı  dərin 

kədərlə qələmə alınmışdır” (7,  s. 18).

Xavər  Aslan  Aşıq  Ələsgərə  həsr  etdiyi  bu  araşdırmasında 

dövrünün  alimləri  M.H.Təhmasib,  F.Qasımzadə  və  başqalarının 

tədqiqatlarından da bəhrələndiyini  sayğı ilə bildirmişdir.

Əvvəlcə  aşığın  bioqrafiyası  haqqında  qısa  məlumat  verən 

Xavər  xanım  onun  gənc  ikən  böyük  bir  eşq  yaşadığını,  lakin  na­

kam  bitən  bu  sevginin  xalqımıza  ustad  sənətkar  qazandırdığını 

qeyd  etmişdir:  “Bəlkə  də,  Azərbaycan  ədəbiyyatına Aşıq  Ələsgəri 

qazandıran  bu  nakam  eşq  olmuşdur.  Bir sevgini  qeyb  etsə  də,  eşq 

dolu  könlü  yaralansa  da,  milyonların  sevgisini,  heyranlığını  əldə 

etmiş,  əbədi  olaraq  bir  millətin  kültür  həyatında  yaşama  haqqını 

qazanmışdır sənətçi” (85,  s.  7-8).

Aşıq  Ələsgərin  yaratdıqlarına  heyranlığını  bildirən  müəllıl 

onun  dərin  zəkasının  və  sonsuz  istedadının  ortaya  çıxmasında 

mühüm  rolu  olmuş  Aşıq  Alının  adını  böyük  bir  məhəbbətlə  xa­

tırlatmış,  bu  ustad  sənətkarların  şöhrətinin  əsas  səbəbim  məhz 

xalq  duyğularına sədaqətləri,  vətənə, torpağa məhəbbətlərinə bağ­

lamış,  əsərlərinin  real  həyatı  dolğunluğu  ilə  əks  etdirdiyi  üçün

86

böyük  əbədilik  qazandığını  qeyd  etmişdir:  “Aşıq  Ələsgər  yara­

dıcılığı  xalq  zəkası,  xalq  düşüncəsindən  qaynaqlanır.  Dolayısıyla 

onun  şeirləri,  türküləri  ata-babalarımızın gözəllik duyğularını,  sə­

nətə  olan  sevgi  və  bağlılığını,  zövq  və  istedadını  ortaya  qoyur. 

Toyda,  düyündə,  bulaq  yolunda,  çeşmə  başında  gördüyü  bu  gö­

zəlləri  aşığım ız  həyatda  olduğu  kimi  təsvir  edir.  Sənətçinin  vəsf 

etdiyi  bu  qız  və  gəlinlər  yerli  geyimləriylə,  təbii  gözəllikləriylə, 

hətta adlanyla qarşımızda canlanır” (85,  s.  9).

X avər  xanım  fikrini  dəqiqləşdirmək  üçün  Aşıq  Ələsgərin 

qoşmalarından  örnəkləri  də  tədqiqatına  əlavə  etmişdir.  Müəllif 

həm  M olla  Pənah  Vaqif,  həm  də  Aşıq  Ələsgərin  türk  saz  usta­

larından  Qaracaoğlana  yaradıcılıq  etibarı  ilə  çox  yaxınlığının 

səbəbinin  genetik  yaddaş,  eyni  kökdən  törəmələri  ilə bağlı  olma­

sında  görür:  “Anadolu  türk  xalq  şeiriylə  Azərbaycan  aşıq  ədə- 

biyyatındakı  bağlılığın  bir  səbəbi  də  Anadolu  türk  sənətçiləri  ilə 

Azərbaycan  türk  aşıqlarının  müştərək  bir  ana  qaynaqdan  bəslən­

mələri  və  faydalanmalarıdır.  Ortaq  kültür dəyərlərini  quruda bilə­

cək,  silib  ata  biləcək  bir  güc  tanımır  insanlıq.  Milli  aşıq  ədə­

biyyatı  da  bu  gerçəyi  başqa  şəkildə  anladır,  söyləyir  bizlərə”  (85, 

s.  11).

M ühacirətdə  aparılan  digər  araşdırmalarda  olduğu  kimi, 

Xavər  Aslanın  tədqiqatında  da  aşığın  qürbət  şeirlərinə  xüsusi 

diqqət yetirilmişdir.  Müəllif Dadaloğlunun məşhur:

Qalxdı,  köç eylədi  Avşar elləri

Ağır-ağır gedən ellər bizimdir,

həmçinin  Xəstə  Qasımın  “Qal  indi”  qoşmasını  da  tədqiqatına 

daxil  edərək,  aşıq  şeirində  qürbət  mövzusunun  xüsusi  yeri  oldu­

ğunu,  bu  acıların  real  həyatdan  doğduğunu  iirək  ağrıları  ilə  təsvir 

etmişdir:  “Qürbət  və  ayrılıqdan  şikayətlənən,  könlü  insan  sevgi- 

siylə  dolub  daşan  Aşıq  Ol əsgər milli  fəlakət  və  faciələri  yaradan­

lara,  insanları  qanlı  savaşlara  sürükləyənlərə  qarşı  olmuşdur... 

Aşıq  elindən  ayrı  yaşaya  bilməz.  Elindən,  xalqından  qopan,

«7

---

ayrılan  aşıqlar  ölümə  məhkumdur.  Aşıq  Ələsgər  də  sanki  bunu 

vurğulayır sənət dostlarına,  yeniyetmələrə” (85, s.  12).

M üəllif  həmçinin  Aşıq  Ələsgər  yaradıcılığında  ictimai- 

siyasi  məzmunlu  şeirlərin  mühüm  əhəmiyyətə  malik  olduğuna 

diqqət yetirmiş, məşhur “Dağlar” qoşmalarını təhlil etmişdir.

Xavər  Aslan  monoqrafiyasında  Aşıq  Ələsgərin  şeirlərinin 

sənətkarlıq  xüsusiyyətlərindən,  onun  cinas  yaratma  qabiliyyətin­

dən,  atalar sözlərini,  ffazeoloji  birləşmələri  yerli-yerində işlətmək 

bacarığından  geniş  söhbət  açmışdır.  Ümumiyyətlə,  mühacirətdə 

çox  vaxt  təhlilə  cəlb  edilən  əsərlərə  ideoloji  prizmadan  yana­

şıldığından  sənətkarlıq  xüsusiyyətləri  nadir  hallarda  tədqiqat­

çıların  araşdırma  mövzusuna  çevrilmişdir.  Lakin  Xavər  xanımın 

tədqiqatlarında  sənətkarlıq  xüsusiyyətləri  hər  zaman  diqqət  mər­

kəzində olduğu üçün onlar böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Aşıq  Ələsgər  yaradıcılığını  qruplaşdıran  tərtibçi  kitaba  67 

qoşma,  18  təcnis,  2  dodaqdəyməz,  5  cığalı  təcnis,  3  deyişmə,  16 

gəraylı  daxil  etmişdir.  Maraqlıdır  ki,  İstanbulda  nəşr  edilən  və 

əsasən  türk  oxucusu  üçün  nəzərdə  tutulan  bu  şeirlər  ustadın 

dilindən deyildiyi tərzdə,  tam  orijinal  verilmiş,  hər səhifədə  aydın 

olmayan sözlərin lüğəti  tərtib  edilmişdir ki,  nəticə  etibarı  ilə Aşıq 

Ələsgər  yaradıcılığının  təravəti  qorunmuş,  şeirlər  öz  bədii 

dəyərini itirmədən təqdim olunmuşdur.

Xavər  xanım  Aşıq  Ələsgər  yaradıcılığına  heyranlığı  ilə 

yanaşı,  ana  dilimizin  zənginliyini,  gözəlliyini  də  tədqiqatında  əks 

etdirməyə  çalışmış  və  sənətkarın  sözünün  qcyri-adi  cazibəsinin 

bu  faktla  sıx  bağlı  olduğunu  bildirmişdir:  “Dilimizin  xüsusiyyət­

lərini  iyicə  mənimsəyən  milli  aşıq  şeirimizin  bu  dev  sənətçisi 

dilin  ahəng  qanununu,  səs  və  sözlərimizin  musıqıliliyini,  xalq 

ədəbiyyatımızın  zənginliyini,  milli  heca  vəznimizin  oynaq  ölçü­

lərini  genişliyi  və  rəngarəngliyi  ilə  dəyərləndirə  bilmişdir,  Aşıq 

Ələsgəri  yaşadan,  sənətini  əbədiləşdirən  bu  özəlliklərdir  (85, 

s.15).

Bu fikrini əsaslandırmaq üçün müəllif.

U

Bax bu qaşa, bax bu gözə,

Yandı  bağrım, döndü közə.

Keçən sözü vurma üzə,

Keçən keçdi, olan oldu, -

gəraylısını  tədqiqatında örnək kimi vennişdir.

Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  həmin  gəraylı  Aşıq  Alının 

“Əsərləri”ndə,  professor  Azad  Nəbiyevin  “Azərbaycan  xalq 

ədəbiyyatı”  dərsliyində  Aşıq  Alının  gəraylısı  kimi  təqdim  edil­

miş,  son -  möhür bənddə onun adı öz əksini  tapmışdır:

Aşıq  Alı  sənə qurban,

Gəl  eyləmə bağrımı qan.

Uçdu əldən tiilək tərlan,

Sar da kəklik alan oldu (3,  s.2 1;  63,  II c.,  s. 181).

Xavər xanım  həmin gəraylını  “Aşıq  Ələsgər” kitabına bütöv 

.şəkildə,  “Azərbaycan  aşıq  ədəbiyyatı”  məqaləsinə  isə  bir  parça 

(85,  s.19)  daxil  etmişdir,  onun  variantında  əvvəlki  bəndlər  Aşıq 

Alının  şeirinə  tamamilə  uyğun  gəlsə  də,  yalnız  sonuncu  bənd 

fərqli  səslənməkdə,  bu  məqamda  Aşıq  Ələsgər  adını  yaşatmaq­

dadır:

Ələsgərəm, sənə qurban.

Gəl  eyləmə bağrımı  qan.

Səni  məndən  ayrı  salan,

Filan oğlu  filan oldu  (85,  s.  147).

Məlumdur  ki,  Aşıq  Ələsgər  yaradıcılıq  üslubuna  görə  Aşıq 

Alıya  ən  yaxın  olan  sənətkar  hesab  edilir.  Bunu  nəzərdə  tutan 

professor  Hüseyn  İsmayılov  Aşıq  Alıya  aid  edilən  sənət  nümu­

nələrini  dəqiqləşdirmək  üçün,  ya onun  özünün  digər şeirlərilə,  ya 

da  məhz  Aşıq  Ələsgərin  yaradıcılığındakı  poetik  örnəklərlə 

müqayisənin  doğru  olacağını  bildirmişdir:  “ ...ya  Aşıq  Alının  və

89

---