Almaz həSƏnqizi aşiq yaradiciliği mühaciRƏt folklorşÜnasliğinda

məcbur  olur.  Beləliklə,  ağır  sarsıntı  keçirən  Bağdad  təskinliyini 

yalnız sazdan alır.

Ümumiyyətlə,  eşq  əzabına  dözməyən  insanların  əlacı  sazda 

görməsi  və  nakam  aşiqlərin  həm  də  haqq  aşığına  çevrilməsi 

Azərbaycan xalq ədəbiyyatında hər zaman təsadüf olunan ənənəvi 

bır prosesdir.  Lakin  əksəriyyətdən  fərqli  olaraq  burada  saza mehr 

salaraq  dərdini  şeirlərə  tökən,  öz  məhəbbət  hisslərini,  hicranın 

əzablarını  dilə-dişə  salan bir xanımdır ki,  bu  da  azərbaycanlı  xa­

rakteri  üçün  nadir  hadisə  hesab  edilə  bilər.  Xatırladaq  ki, 

professor  A.Nəbiyev  həsrət,  kədər,  zor  ilə  ərə  verilmə,  ər  evində 

narahat  həyat  mövzularının  qadın  yaradıcılığı  üçün  səciyyəvi 

olduğunu  qeyd  etmişdir  (63,  II  c.,  s.105),  Bağdad  xanım 

şeirlərində  faciənin  və  məhəbbətin  dərin  izlərim  görmək 

mümkündür.

Bağdad  xanımın  könlünü yandıraraq  saza  tökülən  misra­

lar  bir  da  ona  görə  qiymətlidir  ki,  bu  bir  qadının  həm  ah-naləsi, 

fəryadı,  həm  də bəd niyyətli  insanlarla mücadiləsidir:

Nədən  ah çəkmiyəm, nədən yanınıyam, 

Yetirmədi  baxtım murada məni.

Nədən inildoməm, nədən sızdamam,

Bağrım nay tək  saldı  fəryada məni.

Eşq gölündə yelkənimiz üzərkən,

Iğbal  yeli  məram  üzrə əsərkən,

Fələk  girdabına  saldı  üzərkən 

Cavanımı, qoydu qarda məni.

Bu  dərdin oduna canmı  dayanır?!

Xəyalıynan  gözüm al-qan boyanır,

Bağdadam,  ahıma dağ-daş dayanır,

Gedər,  yetirmədi  bir şada məni (104,  s. 10).

98

Göründüyü  kimi,  bu  qoşmanı  Bağdad  xanım  sırf Azərbay­

can dilində  söyləmişdir,  hətta Əhməd  Cəfəroğlu  bəzi  sözlərin Os­

manlı  türkcəsində  qarşılığını  da  lüğət  şəklində  şeirlərin  sonuna 

əlavə etmişdir.

Xalq  arasında  dolaşan  rəvayətə  görə,  Bağdad  xanım  ömrü­

nün  sonuna  qədər  sədaqətli  olmuş,  nişanlısının  faciəli  vəfatının 

yasını  saxlamış,  saçlarına  dən  düşərkən  belə  onu  unutmamışdır. 

Onun  saf məhəbbəti  ilə  yanaşı  ürəkləri  yandıran  ağır  kədəri  də 

söylədiyi  misralara  hopmuş  və  əbədi  olaraq  öz  müəllifi  ilə 

bərabər  yaşamaq  hüququ  qazanmışdır.  Bu  nakam  taleli  qadının 

ömrünün  ahıl  vaxtında  söylədiyi  şeir haqqında  Əhməd  Cəfəroğlu 

yazır:  “Nəhayət,  gündən-günə çökməyə başlayan  Bağdad  xanımın 

saçlarına  ağ  düşmüş,  eşq  atəşi  ilə  yana-yana  sevgilisinə 

qovuşmağa  hazırlanmışdır.  Bıı  dünyadan  ala  bilmədiyi  kamını 

ötəki  dünyada  bulacağına  inanırdı.  Ölüm  döşəyinə  düşdükdən 

sonra  sazını  əlinə  alaraq  yanıqlı  bu  qoşması  ilə  arzuladığı  səadətə 

çatm ışdır” (104, s. 1 1).

Bu  sözlərdən  sonra  Əhməd  Cəfəroğlu  Bağdad  xanımın 

yeddi  bəndlik  qoşma  adlandırdığı  şeirini  məqaləsinə  əlavə  et­

mişdir.  Şeir bəndlərin miqdarına,  qafiyələnmə  üslubuna görə  bən­

zəsə  də,  misralarının  sayına  görə  qoşmadan  fərqlənir  və  yeddi 

hecalı  bu  aşıq  şeir  şəklini  Azərbaycan  folklorşünaslığında  “təs- 

n if ’ adlandırırlar (9,  s. 161 ):

1 lalıma  yanan  mələk.

Dilimdə qaldı  dilək.

Yar ocağına  fələk 

Həsrət  qoydu, bil  məni.

Göldə ötüşən  sona,

Çalxanıb  batma qana.

Tez qovuşurdum ona,

Qoymaz erkən  yol  məni

99

---

Dumam, səni dinlərəm,

Dərd  dilindən  anlaram.

Sinəm  şan-şan inlərəm,

Qaval  sanar el  məni  (104,  s.l 1)..

Bu  parçada Bağdad  xanım  durnaya müraciətlə  öz  faciəli  ta­

leyinə işarə etmiş,  gölün  sularının hələ  də  qan olduğunu,  yar oca­

ğına həsrətdən daim inlədiyim, bu sızıltıları  eşidənlərin onu qava­

la bənzətdiyini yanıqlı bir dillə sazın  simlərinə tökmüşdür.

Diqqəti  cəlb  edən  xüsusiyyətlərdən  biri  də  odur  ki,  burada 

işlənən  sözlər və  frazeoloji  birləşmələr  Azərbaycan dilindədir  və 

Türkiyədə  ömür  sünnəsinə  baxmayaraq  Bağdad  xanım  əsl  azər­

baycanlılar kimi  ana  dilinm  incəliklərinə  bələd  olmuş,  ondan  se­

və-sevə  və  zövqlə  istifadə  etmişdir.  Belə  ki,  şeirlərindəki  sadə 

danışıq  dilində  təsadüf  etdiyimiz  “öybəöy”,  “viranım”,  “kül 

etmək”,  “qara  geymək”  kimi  söz  və  ifadələrlə  xanım-aşıq  öz  saf 

duyğularını məharətlə  ifadə  edə bilmişdir:

Al  tökdüm,  geydim qara,

Öybəöy canım yara.

Təbib yox qıla çara,

Fəth  edər bu  hal  məni.

Bağdad,  nə  tökdün qan-yaş,

Binamda qalmadı  daş.

Veyranım  oldu  ataş,

Axır edər kül  məni  (104,  s. 11).

Ümumiyyətlə,  Əhməd  Cəfəroğlunun  “Hüdudboyu  saz  şair­

lərimizdən  Bağdad  xanım”  məqaləsində  aşığın  yaradıclığmdan 

verilən  örnəklərə  nəzər  saldıqca  dözülməz  dərdlərlə  baş-başa qa­

laraq  zəhərə  dönən  ömrünün  təsviri  arxasında  bır  qadının  yaşa­

dığı  əzablara  qarşı  kəskin  etirazının  və  üsyanını  şahidi  olmaq 

mümkündür:

100

Soldu gül gülşənim bahar çağında,

Bozardı  sünbülüm süsən dağında.

Yandı  canım hicran, qəm ocağında,

Ağı  qatdı, zəhər etdi  aşımı.

Mənə dellər:  Bağdad, burax bu dərdi!

Məndə olan dərdi  hansı gül  gördü?

Fələk  çarxı dövranıma kəc vurdu,

Gecə-gündüz fığan  etdi  işimi  (104,  s.lO).

Otrafdakıların  məsləhətinə  baxmayaraq,  bu  xanım-aşıq  öz 

könül  iztirablarını,  düşdüyü  faciəni  şeirləri  ilə  “gecə-gündüz  fə­

ğan ”  edərək  fələyi  lənətləyir  və  həmin  şeirlər  əhvalatla  yanaşı 

ağızlarda  dolaşaraq  xalqın  söz  inciləri  sırasına  daxil  olur,  belə­

liklə,  onu yaradıcısına da əbədi yaşamaq hüququ qazandırır.

Ohməd  Cəfəroğlunun  folklorşünaslıq  irsinin  tədqiqatçı­

larından  olan  Gülağa  Hüseynov Bağdad xanımla əlaqədar dillərdə 

dolaşan  bu  eşq  hekayəsi  haqqında  qənaətlərini  belə  yekun­

laşdırmışdır:  “Bağdad  xanımla bağlı  bu  hekayə,  göründüyü  kimi, 

dastan  süjetinə  uyğun  gəlmir.  Bu  baxımdan  biz  onu  eşq- 

məhəbbət  mənasında 

“dastan-rəvayət”  adlandırdıq.  Lakin  bu 

macərada  əfsanə  süjetlərinə  məxsus  ənənəvilik  görünməkdədir. 

Ancaq  məsələnin  başqa bir tərəfi  var.  O  da ondan  ibarətdir ki,  biz 

burada  çox  orijinal  şeirlərlə  üzləşirik.  Şeirlərdəki  dərd  və  kədərin 

dərinliyi,  yaşantıların  reallığa  uyğunluğu  göstərir  ki,  bu  şeirlər, 

çox  olsuıı  ki.  doğrudan  da,  Bağdad  xanım  tərəfindən  məhz  bu 

sevgi  əhvalatı  ilə  bağlı  yaradılmışdır  Hər halda  əldə olan  hekayə- 

rəvayətdir  və  buradakı  hadisənin,  doğrudan  da,  baş  verib-ver­

mədiyini  aydınlaşdırmaq  indi  çox  çətindir.  Əhməd  Cəfəroğlu  da 

bununla bağlı  dəqiq  məlumatların  olmadığını  göstərir” (38,  s.72).

Ohməd  Cəfəroğlu  araşdırmasının  sonunda  Bağdad  xanımın 

“hələ  məhəbbət  dastanının  ünlü  qəhrəmanı  olaraq”  xalq  arasında 

yaşadığın  yazaraq,  tədqiqatçıların  diqqətini  bu  xanım-aşığın  ya­

radıcılığına  yönəltmək  niyyətində  olmuşdur.  Lakin,  təəssüf ki,  hu

101

---