Altay məMMƏdov kəNGƏRLƏR
Yüklə 0,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- HANSI TÜRKLƏR
50
Küteybənin qəddarlığı islamın türk dünyasında yayılmasına mane olurdu. Burada ərəblərin Orta Asiyadakı qəddarlıqlarına aid bəzi nümunələr verməyi zəruri hesab edirik. Xilafətin Orta Asiyada ağalığı onun əhalisinin üzərinə ağır yük kimi düĢmüĢdü. Səmərqəndin istilasından sonra geri qayıdan Küteybə ərəb qarnizonuna baĢçılıq edən qardaĢına belə bir göstəriĢ vermiĢdi: «Bir nəfər də olsun çoxallahlıya əlinə gil möhür vurulmayınca Səmərqəndin hər hansı darvazasından içəri girməyə icazə verməyin və əgər o gil möhür onun Ģəhərdən çıxmasından əvvəl quruyarsa öldürün onu, əgər üstündən dəmir bıçaq tapılarsa öldürün onu və əgər darvazalar bağlanandan sonra kimi görsəniz öldürün onu» (6,317). Ərəb orduları Türküstanı və həndəvərini fəth edə bilmədilər. Bu yerləri, bu yerlərin əhalisinin ürəklərini ərəb orduları yox, islam, Quran fəth etdi, özü də elə türklərin vasitəsi ilə. Küteybələr nə biləydilər ki, bir-iki əsr sonra məhz türklər ümumbəĢəri yüksək insani keyfiyyətlərinə görə mənəvi yaxınlıq duyduqları islamı qəbul edəcək və bu beynəlmiləl dinin yayıcıları, qoruyucuları, nəzəriyyəçiləri olacaqlar. O ki qaldı Küteybənin aqibətinə, bu ibrətamiz bir əhvalatdır. Ġslamda ən qorxunc və zülmkar vali kimi ad çıxarmıĢ, zülmkarlıq simvoluna çevrilmiĢ həssasın (Nizami deyir: zülmkarlıqda həssası keçən...) «partiyasına» mənsub olan Küteybənin taleyi insanları bir daha ədalətli olmağa səsləyir. Səmərqənddəki dini atributları tonqala atan Küteybəyə Kəngər hökmdarı Qürəyin və Səmərqəndlilərin «allahlar sənə cəza verəcəklər» xəbərdarlığı çin çıxdı: o xəlifə Süleymanın (715 - 717) hakimiyyətini qəbul etmək istəmədiyi üçün ərəb əsgərləri tərəfindən 715-ci ildə qətlə yetirildi.
Görkəmli qorqudĢünas ġamil SəmĢidov türklüyə həm daxildən, həm xaricdən müntəzəm və məqsədli hücumlar edildiyini göstərərək yazır: «Bu hücumlar SSRĠ-də tacik Qafurovun Asiya-Afrika institutuna rektor gəlməsi ilə sonralar daha da gücləndi. Elmi mətbuatda qədim sak-skif tayfalarının mənĢəcə fars olması ideyası daha da qol-qanad açdı. Bu münasibət «sovet ensiklopediyası»nın baĢında duran erməni ġaumyanın türkə qarĢı tarixi düĢmənçiliyi ilə üst-üstə düĢmüĢ oldu... sonra meydana gələn oğuzlar, türklər isə tarix boyu iĢğalçı, hətta SSRĠ ərazisində yaĢayan türkdilli xalqların hamısının tarixi düĢməni, Azərbaycanı, Türkmənistanı, Özbəkistanı və s. bütün türk xalqlarını qıran, qarət edən iĢğalçı kimi sonsuz təhqirlə damğalandı» (27). CəmĢidovun B. Q. Qafurov barədə dediklərində həqiqət çoxdur. Lakin Qafurov türk xalqlarına münasibət məsələlərində yuxarı sferalarda yaradılmıĢ doktrinanı heç də çılpaq Ģəkildə, birbaĢa həyata keçirmirdi. O, bunları «ustalıqla», «xalqlar dostluğuna» aid ritorik ifadələrin qızılı örtüyünə büküb təqdim edirdi. Hətta
51
özünü türk xalqlarının tarixinə yanlıĢ münasibətlərə qarĢı çıxıĢ edən «obyektiv bir alim kimi» göstərməyi də bacarırdı. Özbək xalqının tarixini də «elmi əsaslar üzrə öyrənməyi tələb edirdi». Ġnqilaba qədərki rus, həmçinin xarici ədəbiyyatda belə bir nöqteyi-nəzər hakim idi ki, bu baxıĢa görə «Özbək xalqının tarixini Orta Asiyada «özbək» adını daĢıyan istilaçı tayfaların buraya gəldikləri XV - XVI əsrlərdən baĢlamaq lazımdır. Bu sahədə yeni prinsipial anlayıĢın əsası A. Y. Yakubovski tərəfindən qoyulmuĢdur. O, bu nəticəyə gəlmiĢdir ki, gkəlmə, istilaçı özbəklər Mavəraunnəhrin yerli türk əhalisi daxilində ərimiĢdir. «Köçəri özbəklər müasir Özbəkistanın əgər bütün ərazisi olmasa da, hər halda onun olduqca böyük hissəsini sıx türkdilli, baĢqa sözlə, türk və türkləĢdirilmiĢ əhalisi olan yerə gəlmiĢlər, bu əhali uzun illər (birgə) mədəni həyatla yaĢamıĢ, ən qədim dövrlərdən burada olan daha qədim xalqlara qarıĢmaq prosesində formalaĢmıĢdır» (6,542). B. Q. Qafurov Yakubovskinin bu fikirlərini qəbul edir, vaxtilə məhz bu mövqedən əsər yazdığını söyləyir və özündən sitat gətirir. «VI əsrdən baĢlayaraq Orta Asiyaya türkdilli tayfaların və xalqların get-gedə artan gəliĢi baĢlanır». Beləlikli. Yakubovskidə qeyri-müəyyənliklə ifadə olunan zaman anlayıĢı B. Q. Qafurovda «VI əsrlə» konkretləĢdirilir. VI əsr böyük türk xaqanlığının yarandığı əsrdir. Eyni kökdən boy atmıĢ bir çox tayfa və tayfa ittifaqlarının ümumi özünüadlandırmasına çevrilmiĢ türk sözü eyni zamanda saxtakar tarixçilərin əlində tarixi həqiqəti təhrif etmək üçün məkrli vasitəyə çevrildi. Onların arqument və iddiaları təxminən belə formalaĢır: Türk adlı ilk dövlət VI əsrdə yaranıb. Biz də həmin əsrdən baĢlayaraq türklərin tarixini tədqiq edirik. BaĢa düĢmürlər ki, bir var etnik adı «türk» olan etnos, bir də var Altay dil ailəsinin türk qoluna mənsub olan, lakin etnik adları müxtəlif cür, (kəmər, iskit, sak, sarmat, alan, hun, usun, kəngər və s.) olan etnoslar. Özlərini «türk» adlandıranlar VI əsrdən məlumdur, lakin türkmənĢəli tayfalar e. ə. III - II minilliklərdə Ön Asiyada və Azərbaycan ərazisində (kuti, lulubi, kas, kaspi, maday, manqa, alban və b.) məlumdur (bax 8). Mövzumuza qayıdaq. Kəngərlərin Fərqanə çar sülaləsi bir neçə yüzillik ərzində (görünür, bu sülalə kəngərlərin paytaxtlarını Səmərqəndə köçürəndən, yəni e. ə. I əsrdən baĢlanır) fasiləsiz davam etmiĢdir. Bununla belə 630-cu ilə doğru Fərqanə bir müddət mərkəz hakimiyyətdən mərhum olmuĢdu. Mənbənin verdiyi məlumata görə ayrı-ayrı baĢçılar bir-birinə tabe olmurdular. 720-ci illərdə Fərqanədə ərəb mənbələrinin Alutar adlandırdıqları olduqca güclü hökmdar vardı. Fərqanə hakimləri «iĢxid», yaxud, «iĢxad» titulunu daĢıyırdılar. Bir qədər sonra 726-cı ildə Fərqanədə artıq iki hökmdar vardı: çaydan cənubdakı torpaqların hökmdarı ərəblərə tabe idi: çaydan Ģimaldakı ərazilər isə türklərdən asılı olan hökmdarın hakimiyyəti altında idi. 739-cu ildə və sonralar Fərqanə türk Arslan Tərxun tərəfindən idarə olunurdu. Fərqanənin paytaxtı o dövrdə bir mənbəyə görə Kasan, digərinə görə Axsiket Ģəhəri idi (6.293). Yüklə 0,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|