Amea nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov
- Azərb. Kitab Türk. Kitap Rus. Книга Alman. Buch İngilis. Book ĠO-1 ĠO-2
- Söyləmin yaranması.
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 122 münasibətləri əks etdirir (məs.: aşta, aşçıda, ekmekte, ek- mekçide, sütte, sütçüde və s.). Fonetik vahid və qaydaların, sintaktik forma və norma- ların gerçəklik elementləri və intellekt obrazları ilə yuxa- rıda izah olunan qrammatik formaların gerçəklik element- ləri və intellekt obrazları tamamilə identik olduğuna və hətta bu forma, qayda və normalar qrammatik formaların bir növü olduğuna görə, onlar haqqında ayrıca bəhs etmə- yə ehtiyac duymuruq. Onu da qeyd edək ki, istənilən formanın öyrənilən müxtəlif dillərlə bağlı bir neçə ikinci intellekt obrazı və onlara ekvivalent olan fərqli dil vahidləri olmasına baxmayaraq, beynimizdə bu forma ilə bağlı birinci intellekt obrazı tək olur. Əsas və ya aparıcı mövqeyə malik ikinci sıra dil struktur vahidi əsas dildəki, yəni ana dilindəki dil struktur vahidi olur. Aparıcı mövqeyə malik ikinci intellekt obrazı isə, həmin dil struktur vahidinə, yəni həmin sözə ekvi- valent olan intellekt obrazı olur. Digər dillərə aid struktur vahidləri və onların yadda saxlanılmasını təmin edən ikinci sıra intellekt obrazlarının mövqeyi və ya sırası aid olduqları dilin kommunikant tərəfindən bilinmə səviyyə- sindən asılı olur. Azərb. Kitab Türk. Kitap Rus. Книга Alman. Buch İngilis. Book ĠO-1 ĠO-2 İO-2 İO-2 İO-2 İO-2 Bu sxem əsasında belə demək mümkündür ki, onun aid olduğu kommunikantın ana dili Azərbaycan dilidir. Onun AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 123 ən yaxşı bildiyi ikinci dil türk dili, ondan bir az zəif bildiyi dil rus dili, ondan da az bildiyi dil alman dili, ən zəif bildiyi dil isə ingilis dilidir. Hətta bunu da deyə bilərik ki, bu şəxs istənilən nitqi və ya nitq söyləmini Azərbaycan dilində qurur. Digər dillərdə danışmaq lazım gələndə Azərbaycan dilində qurduğu nitqi fikrən həmin dillərə tərcümə edir. Söyləmin yaranması. İndi də: Söyləm nədir, necə yaranır? – sualına cavab verməyə çalışaq. İnsan ictimai varlıqdır. Buna görə də onun bir sıra dərk- etmə və təfəkkür fəaliyyətlərinin birinci və dördüncü faza- ları bəzi hallarda söz və nitqdən istifadə yolu ilə həyata keçir. Məsələn, vizual-vokal dərketmə zamanı gerçəklik elementinin mənimsənilməsi yazılı və şifahi nitqdən isti- fadə etməklə reallaşır (birinci aktın birinci fazası); sinktual dərketmənin nəticəsi, bəzən yeni yaranmış dil struktur vahidi, bəzən intellektual nitq olur (ikinci aktın birinci fazası). Kommunikativ nitq müxtəlif təfəkkür aktlarında müşahidə edilən total modullaşma nəticəsində yaranır (birinci aktın üçüncü və dördüncü fazası) və mənimsənilir (ikinci aktın birinci və ikinci fazası). Forma, nitq söyləmi və ümumilikdə dilin dərketmə, təfəkkür və fikrin formalaşması proseslərindəki rolunu şişirtməyə, olduğundan daha böyük göstərməyə ehtiyac yoxdur. Nəzərə almaq lazımdır ki, sinktual dərketmədən başqa bütün digər dərketmə və təfəkkür proseslərində nitqin rolu ən yaxşı halda gerçəklik elementi haqqında vasitəli yolla məlumat almaq və verməkdən başqa bir şey deyildir. Belə də deyə bilərik ki, kommunikativ nitqin AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 124 yaranması və mənimsənilməsi (istər yazılı, istərsə də şifahi), əslində dərketmə və təfəkkür proseslərinin aralıq mərhələlərində təzahür edən total modullaşmalardır. Fikrin formalaşması prosesində dilin heç bir rolunun olmadığını akademik Kamal Abdulla belə şərh edir: “... yer üzündəki bütün insanlar (millət və irqindən asılı olma- yaraq) eyni məntiq dilində düşünürlər. Hər hansı bir dildə - ingilis, rus, türk, Azərbaycan, eskimos, həbəş... dillərin- də düşünmək, prinsip etibarilə mümkün deyil” 1 . Bizim mövqeyimizə, demək olar ki, tam dəstək verən bu fikirdə izah edilməsi lazım gələn yeganə cəhət “insan- lar məntiq dilində düşünür” ifadəsidir ki, məntiq dilinin apellyativ vahidinin intellekt obrazı olduğunu qəbul et- məklə akademik K.Abdullayevin bizimlə və ya bizim onunla tam həmfikir olduğumuzu söyləmək mümkündür. K.Abdullayev fikrini davam etdirərək yazır: “ümum- bəşər dilində düşünüb, bu düşündüklərini əvvəlcə daxili nitqə, sonra isə xarici nitqə, yəni ünsiyyətin özünə köçü- rürlər. Daxili və xarici nitq kimi “ayırdığımız” məqamlar isə, əslində, bir varlığın iki üzü kimidir... Biz, əslində, ümuminsan dilində, yəni məntiq dilində düşünüb Azər- baycan dilində danışırıq” 2 . L.S.Vıqotskinin məlum daxili və xarici nitq termin və anlayışları, yəni “daxili nitq sözsüz nitqdir”, “daxili nitqin xarici nitqə çevrilməsi ilə fikir sözdə tamamlanır” 3 mü- lahizələri ilə bağlı fikrimizi daha əvvəl qeyd etmişdik. Burada sadəcə onu deməklə kifayətlənirik ki, bu deyilən fikirlər son məqsədin məhz nitq yaratmaq olduğu hallarda 1 Abdullayev K. Dilçiliyə səyahət..., 2010, s. 151. 2 Yenə orada, 2010, s. 151. 3 Vıqotskiy L.S. Psoxologiya... 2000, s. 357. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|