Amea nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 147 məlumatların sadəcə qəbulu, qruplaşdırılıb yerləşdirilmə- si, bölüşdürülməsi və s. deyildir. Sinktual dərketmənin nəticəsi yalnız novatorluq, elmi yenilik, kəşf və ya ixtira ola bilər. Bunu bir daha xatırlatmağımızın səbəbi sinktual dərketmə nəticəsində yaranan nitq ilə digər təfəkkür pro- seslərinin birinci və dördüncü fazalarında total modul- laşma nəticəsində yaranan nitq arasındakı fərqi xüsusi olaraq nəzərə çatdırmaqdır. Sinktual dərketmə, yəni düşünərək dərketmə nəticə- sində yaranan hər bir intellekt obrazı həmin dərketmənin başvermə anına qədər bu prosesi icra edən fərdin özü tərəfindən də dərk olunmamışdır. Bu gerçəklik elementi yalnız həmin dərketmə anında və həmin dərketmə prosesi nəticəsində dərk olunaraq yaranır və mənimsənilir. Hər şeydən əvvəl, nəzərə almaq lazımdır ki, dilin bütün struktur vahidləri dili əmələ gətirən elementlər olmaqla yanaşı, eyni zamanda məhz insan tərəfindən yaradılmış və dərk olunmuş gerçəklik elementləridir. Dərketmə baxımından dil struktur vahidləri ilə obyektiv aləmin digər gerçəklik vahidləri arasında heç bir fərq yoxdur. Ardıcıl şəkildə baş verən dərketmə prosesləri və birinci intellekt obrazının dildə əks olunaraq dil struktur vahidinə və həmin dil struktur vahidinin yenidən müstəqil gerçəklik elementi kimi dərk olunaraq intellekt obrazına çevrilməsi yolu ilə ikinci intellekt obrazı yaranır 1 . Bu deyilənləri də nəzərə almaqla yuxarıda sinktual dərketmə ilə bağlı söylənən mülahizəni sinktual dərketmə yolu ilə nitqyaratma prosesinə şamil edək: 1 Əsgərov M.B. Dilin psixolinqvistik mahiyyəti. Tədqiqlər, АМЕА Dilçilik İnstitutunun elmi toplusu. Bakı, “Elm”, 2004, № 2, 60-64. AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 148 Sinktual dərketmə nəticəsində yaranan nitq həmin nitq- yaratmanın başvermə anına qədər mövcud olmamışdır, bu prosesi icra edən fərd tərəfindən yaradılmamışdır, bu nitq yalnız həmin anda və həmin nitqyaratma prosesi nəticə- sində yaradılaraq mənimsənilir. İstənilən dərketmə prosesi birinci və ya əsas intellekt obrazı vasitəsilə, dil struktur vahidinin yaranması və onunla bağlı təfəkkür prosesləri isə ikinci intellekt obraz- ları vasitəsi ilə həyata keçirilir. Dərketmə prosesində fərd tərəfindən məhz gerçəklik elementi dərk olunur və mə- nimsənilərək qəbul edilir. İstənilən üsulla, o cümlədən sinktual dərketmə yolu ilə nitqin yaranması prosesinin həm ilkin məqsədi, həm də son nəticəsi məhz nitq yarat- maqdır. Məhz bu baxımdan güzgülər prinsipinə əsasən gerçəklik elementinin dil struktur vahidinə ekvivalent olduğu qəbul edilir. Qeyd edilən bu anlayış dəyişkənlikləri ilə bağlı şərhlər həm sinktual dərketmə yolu ilə nitqyaratma prosesinin mahiyyətini açmağa, həm də onun nümunələrinin şifahi və ya yazılı mətn şəklində formalaşan fərdi yaradıcılıq məhsulu olduğunu iddia etməyə imkan verir. Həcmindən və məzmunundan, janrından və üslubundan asılı olmaya- raq hər cür nəsr və nəzm əsərləri sinktual dərketmə yolu ilə yaranan nitqdir. Həqiqətən də, şifahi və ya yazılı mətn şəklində formalaşan bu əsərlər nitqyaratmanın başvermə anına qədər heç kim tərəfindən, hətta bu yaradıcılıq prosesini icra edən fərdin, müəllifin özü tərəfindən belə yaradılmamış və ya yazılmamışdır. Belə əsərlər yalnız həmin nitqyaratma anında və həmin nitqyaratma prosesi nəticəsində yaranır və mənimsənilir. Onları olduğu kimi təkrar yaratmaq mümkün deyil. AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 149 Gündəlik həyatda istifadə etdiyimiz nitq adətən total modullaşma və sinktual dərketmə nəticəsində yaranan nitq formalarının qarışıq kombinasiyasından ibarət olur. Başqa sözlə desək, gündəlik həyatda istifadə etdiyimiz nitqdə total modullaşma və sinktual dərketmə nəticəsində yara- nan nitq formaları növbəli şəkildə bir-birini əvəz edir, ümumi nitq axını daxilində məntiqi şəkildə birləşir və bu tədqiqat çərçivəsində həmin nitqə kombinal nitq deyirik. Bu qarşılıqlı əvəzlənmələrdəki keçidlər o dərəcədə axı- cı, birləşləmələr o dərəcədə üzvi və təbii olur ki, çox vaxt ümumi nitq axınında əvəzlənmə və birləşmələrin sərhəd- lərini müəyyənləşdirmək mümkün olmur. Bu səbəbdən konkret bir nitqin və ya onun konkret bir hissəsinin növünü müəyyənləşdirərkən müxtəlif prinsip və metod- lardan, o cümlədən həlledici əksəriyyət prinsipi və ya modelləşdirmə metodundan istifadə olunur. Həlledici əksəriyyət prinsipinə əsasən informasiya mü- badələsinə xidmət edən istənilən söhbət, hətta ədəbi, elmi müzakirə, simpozium və disput xarakterli mübahisələr be- lə total modullaşma nəticəsində yaranan nitq kimi qəbul edilir və bu tədqiqat çərçivəsində həmin nitqə kommu- nikativ nitq deyirik. İri həcmli povest, roman, dastan, epopeya tipində olan əsərlərin, elmi dissertasiya və monoqrafiyaların həm sink- tual dərketmə, həm də total modullaşma nəticəsində yara- nan nitq formalarının qarışıq kombinasiyasından ibarət olduğu şübhəsizdir. Amma artıq qeyd edildiyi kimi, bədii və elmi yaradıcılıq məhsulu olan istənilən əsər ümumi- likdə bir bütöv, bölünməz bir vahid olduğuna və onların əksər hissəsi məhz sinktual dərketmə nəticəsində yarandı- ğına görə həlledici əksəriyyət prinsipinə əsasən həmin Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|