Amea nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 144 dəyişdirilə bilir 1 . Bu tədqiqat çərçivəsində indiyə qədər nitqlə bağlı de- yilənlər, əsas etibarı ilə dərketmə və təfəkkür proseslərinin birinci və dördüncü fazalarında müşahidə olunan və total modullaşma nəticəsində yaranan kommunikativ nitqə, yəni ünsiyyətə xidmət edən nitqə aid idi. İndi isə, nitqin digər növləri, o cümlədən, sinktual dərketmə nəticəsində yaranan və bu dərketmənin son məhsulu olaraq meydana çıxan nitq haqqında danışacağıq. L.S.Vıqotski və onun davamçıları tərəfindən nitqyarat- ma prosesinin reallaşmasını tələb edən və ya bunu zəru- riyyətə çevirən faktorların xaricə və daxilə yönəlmiş ol- ması baxımından nitqin iki qrupa bölündüyü iddia olunur. Bunlardan birincisinin, yəni xaricə yönəlmiş faktorlar əsasında formalaşan nitqin aktiv ünsiyyətə xidmət etdiyi qeyd olunur. Bu fikirlə tamamilə razılaşmaq olar. Belə ki, haqqında danışılan nitq məlumatın ötürülməsi məqsədi ilə dərketmə və təfəkkür proseslərinin birinci və dördüncü fa- zalarında müşahidə olunan və total modullaşma nəticə- sində yaranan nitqdir. Daxilə yönəlmiş faktorlar əsasında yaranan nitqlə bağlı L.S.Vıqotski və onun davamçılarının qeyd etdikləri fikir- ləri isə, şərh olunduğu tərzdə qəbul etmək mümkün deyil. Belə ki, L.S.Vıqotski tərəfindən daxilə yönəlmiş faktorlar əsasında yarandığı iddia edilən və bəzən sözsüz nitq də adlandırılan dərin daxili nitqlə bağlı onun mülahizələri analiz edilmişdir. Müəyyən olunmuşdur ki, təfəkkür pro- seslərinin nitq və ya söz vasitəsi ilə gerçəkləşməsi fikri əsassızdır. Biz dərketmə prosesinin növlərindən (sinktual 1 Daha ətraflı bax: Əsgərov M.B. Linqvopsixologiya və ya..., 2011, s. 218-226. AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 145 dərketmə) və ya tərkib hissələrindən, daha doğrusu, onun fazalarından biri olan düşünmə (xatırlama) prosesinin intellekt, obraz və kodları ilə reallaşması fikrini irəli sürmüşük 1 və indi də bu fikirdəyik ki, düşünmə və ya düşünərək dərketmə prosesi nitqdən daha tutumlu olan intellekt obrazı və ya kodları vasitəsilə həyata keçirilir. Bu səbəbdən L.S.Vıqotskinin “daxili nitqin xarici nitqə keçidi, yəni nitqin yeni strukturda qurulması - tamamilə bəsit, özünəməxsus sintaksis, daxili nitqə məxsus məna və səs quruluşunun xarici nitqə məxsus digər struktur forma- larına keçməsi ilə reallaşır” 2 fikrini belə bir şərt daxilində qəbul etmək olar ki, daxili nitq birinci və ikinci intellekt obrazlarının qarışıq kombinasiyası şəklində formalaşır. Səslənmə və ya yazılma anında okkazional nitq ehtiyacına uyğun olaraq ikinci intellekt obrazlarına transformasiya olunaraq xarici nitqə çevrilir. Bu isə həqiqi mənada nitqin xarici faktor əsasında formalaşdığını və ünsiyyətə, informasiyanın ötürülməsinə xidmət etdiyini göstərir. Biz bu fikirdəyik ki, nitqyaratma prosesi həmişə xaricə yönələn faktorlar əsasında reallaşır. İnsan tərəfindən söy- lənən və ya yazılan hər bir söz, ifadə, cümlə potensial ola- raq kiminsə eşitməsi və ya oxuması məqsədilə söylənilir və ya yazılır. Bəlli bir zaman kəsiyində bu “potensial kimsəni” müəyyənləşdirmək mümkün olmadıqda çox vaxt belə nitqi yaradan faktorun daxilə yönəlmiş faktor olduğu güman və iddia edilir. Dağlara, meşələrə, günəşə, aya, ulduzlara, ağaclara, quşlara, çiçəklərə xitabən bədahətən deyilən bayatılar, şeirlər, monoloqlar və hətta yazılaraq 1 Əsgərov M.B. Dil və dərketmədə qarşılıqlı əksolunmalar. Elmi axtarışlar, AMEA Folklor İnstitutunun elmi toplusu, XXV buraxılış, Bakı, “Səda”, 2006, 111-115. 2 Vıqotskiy L.S. Psoxologiya... 2000, s. 375. AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, Sosiolinqvistika və dil siyasəti şöbəsi ___ Mayıl B. Əsgərov LİNQVO-PSİXOLOJİ VƏHDƏT NƏZƏRİYYƏSİ Bakı, 2015, s . 146 hamıdan gizlədilən gündəliklər belə, çox vaxt daxilə yönə- lən faktorlar nəticəsində yaranmış nitq hesab olunur. Amma həmin nitqin yaranma mexanizmini modelləşdir- sək, aydın şəkildə görə bilərik ki, əslində, onlar xaricə yö- nələn faktorlar əsasında yaranmış nitqdir. Nitq anına skeptik mövqedən yanaşılsa və həmin anda danışan olduğu halda, dinləyənin olmadığı iddia edilsə be- lə, bu nitqin passiv ünsiyyət modelinə uyğun gəldiyini görməmək mümkün deyildir. Belə ki, informasiya müba- diləsində iştirak edən tərəflərdən sadəcə biri var və o da aktiv kommunikantdır. Bu fakt heç bir şübhəyə yer qoy- madan dəqiqliklə müşahidə olunur. Dinləyənin məhz mü- raciət olunan dağlar, meşələr, günəş, ay, ulduzlar, ağaclar, quşlar və hətta yazılan gündəliyin özü olduğu qəbul edilsə və ya nitq anına məsafəli mövqedən yanaşılsa və daha sonrakı zaman kəsiyində bu nitqin digər oxucular tərəfin- dən oxunacağı nəzərə alınsa, bu nitqin aktiv ünsiyyət modelinə aid olduğu əminliklə söylənə bilər. Bu gün Aşıq Ələsgərin “Dağlar”, M.P.Vaqifin və M.V.Vidadinin “Durnalar”, A.S.Puşkinin “Heykəl”, M.Y. Lermontovun “Yelkən” şeirlərinin oxucuları milyonlarla- dır. Amma həmin şeirlərin yazıldığı zaman kəsiyində onları dağa, durnaya, yelkənə, heykələ ünvanlanmış nitq kimi də xarakterizə etmək olardı. Deməli, nitq anına məsafəli mövqedən baxılsa, informasiya mübadiləsində iştirak edən tərəflərin hər ikisini görmək mümkündür. Nitq anına hansı mövqedən yanaşılmasından və bu qə- bildən olan nitqin aktiv və ya passiv ünsiyyətə xidmət edən nitq kimi qəbul edilməsindən asılı olmayaraq onların xarici faktorların təsiri ilə yarandığı şübhəsizdir. Biz əvvəldə də qeyd etmişdik ki, sinktual dərketmə Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|