Anatomiya fanining qisqacha tarixi A’zo va a’zolar sistemasi

Jolinus Xakim (Klavdiy Galen, 130-201) - anatomiya, fiziologiya, falsafa va biologiya fanlarini mukammal o’rgangan. Olim Aflotun va Arastuning idealistik g’oyalarini quvvatlab, organizm o’z vazifalarini uch xil rux orqali bajaradi: birinchisi - jigarda paydo bo’lib, venalar orqali, ikkinchisi - yurakda paydo bo’lib,arteriyalar vositasida organizmga tarqaladi, uchinchisi esa miyada paydo bo’lib, nervlar orqali organizmning barcha qismlarini idora qiladi, degan xulosaga kelgan. U suyaklar, muskullar, bosh va orqa miya anatomiyasini o’rgangan.
Jolinus hayvonlar yuragini va qon tomirlarini o’rganib, arteriyalarda havo emas, balki qon oqishini birinchi bo’lib isbotlagan. U davrda odam anatomiyasini murdalarda o’rganish mumkin bo’lmaganligi tufayli olim odam a'zolari anatomiyasini hayvonlarda o’rganishga majbur bo’lgan. Shu boisdan Jolinusning odam organizmining tuzilishi haqidagi ma'lumotlari xatolardan holi emas.
O’rta (V - XI) asrlarda dinning fan rivojiga to’sqinlik qilishiga qaramasdan o’rta Osiyoda bir qancha mashhur olimlar yetishib chiqdi. Ana shulardan biri buyuk alloma Abu Ali ibn Sinodir (980-1037). U falsafa, adabiyot, matematika, kimyo, astronomiya, musiqashunoslik va tibbiyot bilan shug’ullangan. U Buxoro shahri yaqinidagi Afshona qishlog’ida tug’ilgan. Dastlabki ilmni Buxoroda olgan va 17 yoshlik chog’idayoq ko’pgina fanlarni mukammal egallagan.
Abu Ali ibn Sino Xorazm va Eronda saroy tabibi bo’lib xizmat qilgan. Tibbiyotdagi misli ko’rilmagan buyuk va ajoyib xizmatlari, kashfiyotlari uni butun dunyoga mashxur etgan.
Ibn Sino 100 dan ortiq asar yaratgan, bulardan eng kattasi - "Tib qonunlari" 1000- yillarda yozilgan. Kitob 5 jildli bo’lib, birinchi tomi anatomiya va fiziologiyaga bag’ishlangan. Ibn Sino o’zining bu buyuk va o’lmas kitobida tibbiyot soxasidagi dunyoda bo’lgan barcha ma'lumotlarni to’plabgina qolmasdan, o’z kuzatishlari, tekshirishlari va tushunchalari bilan fanni yanada boyitgan. Kitob turli tillarda qayta-qayta nashr qilingan, dunyodagi hamma mamlakatlarda 600 yildan ziyodroq muddat ichida tibbiyot bilim yurtlarida asosiy o’quv qullanmasi bo’lib xizmat qilib kelgan va xanuzgacha xizmat qilmoqda.
Ibn Sino organizmni o’rganishda odam konstitusiyasiga birinchi bo’lib e'tibor berdi. "Tib qonunlari" asarida ichki kasalliklar, xirurgiya, farmakologiya, gigiena va tibbiyotning boshqa qismlari to’g’risida batafsil ma'lumotlar berilgan. "Tib qonunlari" o’zbek tilida birinchi marta 1954-1956 yillarda Toshkentda bosilib chiqqan.
Vilyam Garvey (1578-1657) anatom va fiziolog bo’lib, o’z kuzatishi va tajribalari asosida 1628- yilda e'lon qilingan "hayvonlarda yurak va qon harakati to’g’risida anatomik tekshirishlar" degan ilmiy asarida katta va kichik qon aylanish sistemalarini tarixda birinchi marta ilmiy ravishda isbotlab bergan. Garvey qonni arteriyadan venaga ko’zga ko’rinmaydigan mayda tomirchalar orqali o’tadi, deb taxmin qilgan.