II. BOB . Maktabgacha yoshdagi bolalarda individual psixologik xususiyatlarni
shakllanishi.
2.1. Bolalarda individual xususiyatlarini shakllanishi .
Har bir bola o`ziga xos takrorlanmas individuallikka ega va shu bilan boshqa
bolalardan farqlanib turadi. Bola shaxsi va ruhiyatining o`ziga xosligi uning
temperamenti, xarakteri, qobiliyatlarini bilish jarayonlarida namoyon bo`ladi. Ota-
onalar bolalarning individual xususiyatlaridagi tafovutlar haqidagi ma`lumotlarga
ega bo`lishlari shart
1
. Chunki bir bolani tarbiyalashda samarali hisoblangan ta`sir
etish usuli boshqa bolaga to`g`ri kelmasligi mumkin. Bu holat ko`pchilik ota-
onalarga yaxshi tanish. Hozirgi zamon psixologiyasida shaxsning individual –
psixologik xususiyatlarini aniqlashga mo`ljallangan metodikalar mavjud.
Biroq ko`pchilik ota-onalar o`z farzandlarining individual – psixologik
xususiyatlarini yaxshi bilishmaydi.
Biz quyida individualligini yaqqol namoyon qiladigan jihatlaridan biri –uning
temperament xususiyatlarini aniqlash haqida to`xtalib o`tamiz ,aynan temperament
mavzusini tanlashimizni o`ziga xos sabablari bor .
Birinchidan, bola temperament xususiyatlarini kuzatish orqali osongina
aniqlash mumkin, temperament xislatlari bolalar xulqi va faoliyatida shu bolaning
dinamik xususiyatlari jadalligi, tezkorligi, faoliyat tempi, psixik jarayonlari va
holatlari ritmi ni aniqlab beradi.
Ikkinchidan, temperament bolaning fundamental tabiy xarkteristikasi
hisoblanib, asab tizimi xususiyatlarining tug`maligi bilan bog`liqdir. Shuning
uchun ham u tashqi muhit va tarbiya ta`sirida unchalik o`zgarmasligi bilan
xarakterlanib turadi.
Ucunchidan, temperament bolaning fundamental tabiy xarkteristikasi
hisoblanib, asab tizimi xususiyatlarining tug`maligi bilan bog`liqdir. Shuning
uchun ham u tashqi muhit va tarbiya ta`sirida unchalik o`zgarmasligi bilan
xarakterlanib turadi.
____________________________________
1
E.G’oziev, K.Daminov. Bolalar psixologiyasi. Toshkent, 1992, 27-bet.
27
Bolaga nisbatan olib boriladigan tarbiyaviy va pedagogik ta`sir ko`rsatish ,
asosan shu ikki omilga yonaltirilgan bo`ladi. Kattalar bola individualligini
namoyon qiluvchi bu ikki asosiy omilni chetlab o`tish mumkin emas. Aks holda,
ularning bolaga nisbatan qo`llaydigan tarbiya usullari kutilgan natijalarni
bermaydi.
Bolalar
o`z
temperament
xususiyatlariga
qarab
bir-
biridan
ajralib
turadilar:xushchaqghaq, sergap, quvnoq, sharoitlarga tez moslashuvchan bolalar-
sangvinik temperamentiga mansub bo`ladilar. Ko`pinsha noxush kayfiyatda yuradigan ,
ta`sircha kamgap, sust bolalar- melanxolik temperamentga kiradilar. Xotirjam, befarq,
kamharakat, nutqi sust bolalar-flegmatiklardir. Jahldor, betoqat, serzarda harakatchan
bolalar –xolerik hisoblanadilar.
Sangvinik bola harakatlarining tezligi va jonliligi, imo- ishoralarning xilma-xilligi va
boyligi, nutq maromining tezligi bilan xarakterlanadi. Bunday bolaning yuqori psixik
faolligi uning aqlilligi, topqirligi, taassurotlarning tez-tez o`zgarib turishi, atrofdagi po`y
berayotgan voqealarga xozirjavobligida ham namoyon bo`ladi. Uning hissiyotlari tez
yuzaga keladi va o`zgaruvchan bo`ladi. Sangvinik bola uchun yig`lab turgan quvnoq
holatga va aksincha, quvnoq holatdan yig`i holatiga osongina o`tish xarakterlidir.
Bunday bola ko`pincha yaxshi kayfiyatda turadi, chunki muvaffaqiyatsizlik,
noxushliklarni boshqalarga nisbatan oson va tez o`tkazadi. U zerikarli holatga toqat qila
olmaydi, mashg`ulotlarda toliqmaydigan, yetarlicha chidamli faol vas ho`x bo`ladi.
Bunday bola odatda, o`qishga oson o`rganadi: ma`lumotlarni tezda ilg`ab oladi,
mehnatsevar, va tashabbuskor bo`ladi. Shuni ham ta`kidlash lozimki, muloqat va
shaxslararo munosabat uchun qulay bo`lgan bunday temperament tipining lekini ham
bor, yani sangvinik bola qilayotgan ishidan osongina chalg`iydigan parishonxotir, biroz
yengil tabiatroq bo`ladi. Shuning uchun noto`g`ri tarbiyalash natijasida sangvinik bola
xatti-harakatlarida pala- partish ba`zi salbiy jihatlar tez yuzaga kelishi mumkin.
Sangvinikka
xos
bo`lgan
qo`zgalish
va
tormozlanish
jarayonlarining
muvozanatlashganligi bola hayotining aniq maromini belgilab beradi. Bunday bola
kechquryn oson uyquga ketadi va erta uyg`onadi. Ota-onalar bunday bolalar uchun kun
tartibiga amal qilishiga va uning kundalik hayot tarzining bir maromda bo`lishiga
28
alohida e`tabor berishlari lozim. Sangvinik bolaning o`yin va mashg`ulotlarini, umuman
hayot tarzini tashkil qilishda shuni unutmaslik kerakki, bunday bolalar uchu biron bir
mashg`ulot bilan band bo`lishi qiyin. bunday bolalarning qiziqish doirasi juda keng
bo`ladi: u turli xil tasviriy san`at asarlarini, chet el multfilmlarini tomosha qilishni
yoqtiradi, ko`pincha har-xil savollar berib turadi.
Sangvinik bola muloqotga oson kirishuvchan bo`lib, muloqot doirasi ham juda keng
bo`ladi. Shuning uchun do`stlari ham ko`p va ko`pincha guruhda yetakchi bo`ladi. Biroq
uning kimgadir yoki nimagadir bog`lanib qolishi vaqtincha, yani o`rgangan kishi yoki
narsasidan ajralish qiyinchilik tug`dirmaydi va atrofdagilarga nisbatan ham muloqat
darajasi yuzaki bo`ladi. Bunday bola o`zining zakovati va tashabbuskorligi bilan
atrofdagi bolalarni qiziqarli o`yinlarga jalb qilashi mumkin. Lekin o`rtoqlarini tushunish,
ularni kechinmalarini xis qilish kabi xislatlar unga begona bo`lib, atrofdagilarning
g`amiga sherik bo`lish, achinish va hamdardligi ham yuzaki faqat so`zdagina namoyon
bo`ladi.
Sangvinik bolalar o`rtasida ham muammoli bolalar uchraydiva ular xarakterining
yengilligi, xavotirlanish va yomon kayfiyatda uzoq vaqt bo`la olmasligi bilan farqlanadi.
Ularga mijg`ovlik yot, emotsional turg`un va o`ziga ishongan bo`ladi. Biroq sangvinik
bola kattalar tomonidan alohida psixologik yondashuvni talab qiladilar.
Kattalar avvalambor , ularning faoliyatini tashkil etishga e`tabor berishlari kerak.
Sangvinik bolaga biron-bir o`yinni uzoqroq o`ynashi yoki biron bir yumush bilan
uzoqroq band bo`lishi uchun yordam berish kerak. Uning diqqatini tashkil qilish yoki
biron- bir ishni bajarishning turli usullarini o`rganish uchun kattalar bolani qandaydir
mashg`ulot bilan shug`ullantirishda avvalo ozroq , asta-sekin ko`proq vaqt jalb qilib
borishi kerak. Bolaning kattalar bilan munosabati qanchalik yaxshi bo`lsa, bu ish
shunchalik oson kecchadi. Bunday bolalar bilan olib boriladigan mashg`ulotlarni tashkil
qilishda faollikni xordiq bilan almashtirib boorish lozim, shundagina faoliyat bilan
bog`liqlik uzoqroq davom etadi.oyin va mashg`ulot jarayonida kichkina “Sangvinik”
hayolotini faollashtirishi kerak . Bola fantaziyasi qanchalik kuchli bo`lsa , u ma`lum bir
ishga shunchalik uzoq vaqt diqqatini jamlay oladi. Bunday bolalarni bir xil
mashg`ulotlar bilan toliqtirishdan foyda yo`q. u bunday ishlarga toqat qila olmaydi.agar
29
ish unga yoqadigan va qiziqarli bo`lsagina ,” Sangvinik ” juda faol ishlashi mumkih\n.
agar bola mashg`ulotdan qoniqmasa, uning faolligi lanjlik va befarqlik bilan
almashinishi mumkin. Sangvinik bolalar bir mashg`ulotdan boshqasiga osongina
o`tadilar, lekin ularning birontasini ham yetarlicha chidam bilan uzoq vaqt o`ynay
olmaydilar.
Ular o`z xotolarini tuzatishni ,chizgan rasmlarni yaxshilashni , o`yin
tugaganidan keyin o`yinchoqlarni yig`ishtirib qo`yishni yoqtirishmaydi. Shuning
uchun biror ishni bajarishni o`yinga aylantirish o`yintarzida bajarish orqali
“sangvinik” ning qo`llab turish mumkin. Shundagina kattalarning bola bilan
bo`ladigan muloqotida muammoli vaziyatlar yuzaga kelmasligi mumkin.
Sangvinik bola ko`ngilsiz nohush kechinmalarga unchalik ahamiyat
bermaydi. O`z tashvishlarini tez unitadi,arzimagan narsalarga xafa bo`lavermaydi,
har qanday ishni albatta muvaffaqiyatga erishish umidida boshlaydi, har bir
narsaning yaxshi jihatlarini ko`radi. Kattalarning bildirgan etirozlarini tez unitadi.
Sangvinik bolaning psixologik xususiyatlarini yaxshi bilgan holda , u bilan
kelishish va faolligini boshqarish qiyin emas.
Flegmatik bola muvozanatli ehtiyotkor , o`zini tuta oladigan xotirjam
bo`ladi. Uning xissiy holatlari deyarli o`zgarmaydi. U qat`iy va o`z xohishlariga
erishish yo`lida turg`un. Har qanday hayotiy stresslarga chidamli, kam
qo`zg`aluvchan, sezgirligi unchalik yuqori harakatlari sust. Uning biron-bir ishga
kirishib ketishi qiyin, lekin boshlab olsa, undan chalg’imaydi. Flegmatik bola bir
xil o’yin va mashg’ulotlarni ma’qul koradi. U ozoda va tartib-intizomli. Kopincha
yolg’iz o’ynaydi, o’z o’yinchoqlarini joy-joyiga yig’ishtirib qo’yadi. Konservativ,
jumladan, atrofidagi tartib-intizom, taomlar, “o’zining” qoshigi, piolasi, idishi,
o’yinchoqlariga munosabati turg’un. Bunday bola kechikib bolsa-da, xanma
narsaga o’rganadi. Ovqatlanayotganida shoshilmay, sekin, maroq bilan, mazza
qilib yeydi. Ko’pincha vazni me’yordan ortiq boladi.
Flegmatik bola o’yin va mashg’ulotlarda an’ana va qoidalarga amal qilishni
ma’qul koradi. O’zi o’rganbib qolgan qoida va tartiblarning o’zgartirilishi yoki
30
buzilishi uning jahlini chiqaradi va hatto g’azablantiradi ham. Biron-bir yoqimli
musiqani xirgoya qilib yoki onglab uzoq vaqt yolg’iz otirishi mumkin. U o’ziga
topshirilgan vazifalarni bajonidil, vaqtida ozooda va tartib bilan bajaradi.
Topshirilgan ishni yoshiga mos darajada aniq va ishonchli amalga oshiradi.
O’quv mashg’ulotlari paytida flegmatik bolaga bir narsani bir necha marta
takrorlash lozim, chunki u tashqaridan kelayotgan ma’lumotlarni juda
sekinlikbilan o’zlashtiradi. U bir xil voqea, hodisa, ertak, she’rlarni qayta-qayta
eshitishni yoqtiradi. Berilgan bilimlarni qay darajada o’zlashtirganligini
tekshirayotganda uni shoshiltirmaslik kerak. U ma’lumotlarni sekin, lekin
mustahkam o’zlashtiradi, uning xotirasi juda ishuonchli. Nutq tempi sekin. Bir
mashg’ulotdan boshqasiga o’tish undan juda kop vaqt talab qiladi.
Flegmatik bola bilm, malakalarini aksariyat hollarda qayta-qayta mashq qilish va
ishlash orqali o’zlashtiradi va ularni takomillashtirishga hamda faoliyatining
mahsuldorligini oshirishga kop vaqt ajrata oladi.
Flegmatik bola muloqotga unchalik kirishuvchan bolmaydi. U bitta doimiy
dost yoki o’ziga yoqgan katta yoshli odami bilan birga bolishini ma’qul koradi.
Goho o’rtoqlarisiz, bir o’zi vaqt o’tkizishi mumkin va yolg’iz o’ynashni yoqtiradi.
Tashqi taassotlarga unchalik ahamiyat bermaydi, o’zining fikr-o’ylari,
kechinmalari olamida yashaydi.
Bunday bolalar notanish odamlar bilan muloqotga qiyin kirishadilar.
Kattalar o’zinhing ortiqcha mehribonchiligi bilan ularning g’ashiga tegmasliklari
va o’zlarini biroz e’tiborsiz tutishlari lozim. Chunki flegmatik bolalarning o’zlari
ham e’tiborsizroq bo’ladilar va ortiqcha mehribonchilik ularning g’ashini
keltirmaydi. Biroq kimnidir yoqtirib, yaxshi korib qolishsa, vafodor, sadoqtli
boladilar.
Garchi boshqa bolalarga nisbatan hissiy turg’un va xotirjam bolsalarda,
flegmatiklar orasida ham ba’zan muammoli bolalar uchrab turadi. Flegmatik
bolalar nimdandir ykoi kimdandi qattiq xafa bolib, ularning kongliga og’ir botgan
bolsa, ular bundan juda ta’sirlanadilar va uzoq vaqt eslab yuradilar.
31
Kechinmalarning chuqurligi va uzuq vaqt davom etishi bolada o’ziga va
atrofidagilarga nisbatan salbiy munosabat paydo bo’lishiga olib keladi. Shuning
uchun, kattalar flegmatik bolaning “ nozik tomonlarini” yaxshi bilishlari va ularni
xafa qiladigan, ular g’azablanishi mumkin bolgan xafagarchilik manbalarini imkon
qadar qo’zg’atmaslikka harakat qilishlari lozim boladi.
Flegmetik temperamentli bolaning ruhiy muvozanati osonlikcha buzilmaydi, lekin
bu muvozanat buzulsa, unutmaslik kerakki, u bunday holatda o’ta qasoskor bolib
qoladi. Bunday bolani tarbiyalashda oqilonalik zarur: uni haddan tashqari erta
uyquga yotqizish, shuningdek, allamahalgacha uxlamasligiga yo’l qo’yib
berishham kerak emas, lekin har kuni bir xil vaqtda uyg’otishkerak. Uni erkalatish
shartemas, jumladan, u sovuq suvda yuvinishi yoki juda issiq kiyinmasligi
mumkun.
Uning birjoyda uzoq vaqt o’tirishiga. Qiyin mashg’ulotbilan ko’p muddat
shug’ullanishiga yoki bekor o’tirishiga yo’l qo’ymaslik kerak. O’yin va
mashg’ulotlarda “flegmatik” ni o’z holiga tashlab qo’ymasdan, u bilan birga
o’ynash, gaplashish, uni “yondirish” ga harakat qilish, qiziqtirish, o’yin tgemoini
oshirish, agar u o’ylanib qolgudek bolsa, uni chalg’itish lozim. U bilan
mashg’ulotlarni tashkil qilishda flegmatikning sustkashligi va tashabbuskor
emasligini hisobga olish zarur. Uning xayolini doimo maxsus o’yinlar va mashqlar
bilan jonlantirib turish, uning fikirlarini uyg’otish psixik faolligini muntazam
shug’ullanish orqali “ishga solib turish” kerak
Flegmatik bolalar bilan psxologik ish olib boorish lozim. Kopchilik ota-
onalar ham, bog’chada tarbiyachi va maktabda o’qituvchilar ham bunday bolalarga
deyarli e’tibor bermaydilar. Chunki bunday bolalar “xira” likni bilmaydilar va
alohida e’tibor talab qilmaydilar, ko’pincha yolg’iz bo’lishni yoqtiradilar. Agar
flegmatiklar bilan kichkinaligidanoq shug’ullanimasa, ular hama narsani boshqa
tengdoshlariga qaraganda kechkibroq o’rganadilar. Bunday bolalar bilan
muloqotda bo’lib, ularning qiziquvchanligini uyg’otish, ularni hayotning turli-
tuman jihatlarini bilishga o’rgatish lozim. Bu o’rinda bolalarning dunyo qarashini
kengaytirishga qaratilgan mashqlar juda foydalidir.
32
Melanxolik bola o’ta sezgirligi bilan ajiralib turadi. Uning hisssiyotlarini
tashqi ifodalanishga ko’ra ancha kuchsiz namoyon bo’lsa-da chuqur va turg’unligi
bilan xarakatlanib turadi. U mijg’ovlik va arazchanlikka moyil. Noto’g;ri tarbiya
tufayli melanxolikda yuqori hissi ta’sirlanuvshanlik, odamovilik, o’z “ qobig’iga
o’ralib qolish “ kabi salbiy xususiyatlar rivojlanishi mumkun. Melanxoliklar
orasida muammoli bolalarni kopiroq uchraatish mumkun, chunki temperamentning
bu tipi hissiy xarakterdagi muammolarning tug’ilishi uchun qulay Imkoniyat
yaratadi.
Kichkina melanxoliklar qo’rqoqdek tuyiladilar. Ular ko’pchilik o’ynayotgan
o’yinlarga birdaniga qo’shilib keta olmaydilar, lekin kirishib ketsa, butunlay berilb
ketedilar. Bunda bolalar orzu, fantziya qilishni yoqtiradilar ulardan juda yaxshi
aktyorlar chiqishi mumkin. Xatti xarakatida ko’p narsalar tushunarsizday korinadi,
bunday sirlilik ular ichki olamining boyligi bilan asoslanadi. Odatda bunday
bolalar g’amgin, o’ta mulohazakor bo’ladilar va kopincha o’zini kattalardek tutadi.
Ular faqat o’zi yoqtirgan odamlarbingina kirishib ketadilar, ular bilan muloqotda
hozir javob va ochiq ko’ngil bo’ladi. Ular begonalarbilan munosabatga qiyin
kirishadigan arzimagan narsagaham xafa bo’ladigan, arazchan har qanday
masalada “o’z qobig’iga o’ralib oladigan” bo’ladilar.
Ularning muloqot doirasi tor bo’lib,juda kam kishilar bilan aloqada
bo’ladilar, lekin bu aloqalari chuqur va samimiy bo’ladilar.Bunday bolalar
tortinchoq, o’ziga ishonmaydigan va ehtiyotkor tuyuladi.Bular biln ko’p
shug’ullanish lozim.O’z navbatitida e’tibor va erkalanishni aniq sezdirmaslik
kerak,chunki uning kechinmalariga ko’p e’tibor berish bolani xudbin qilib
qo’yadi.Natijada, u har doim kattalar uning uchun qayg’urushini va ularning diqqat
markazida bo’lishni xo0hlab qoladi. Bunday bolani doimo g’amgin fikirlardan
chalg’itib, uning diqqatini qiziqarliroq va quvonchliroq bo’lgan narsalarga jalb
qilib turish kerak.Kun tartibiga qat’iy amalqilish, mashg’ulot va hordiqni
almashtirib
turish
lozin,
chunki
bunday
bolalar
tez
toliquvchan
bo’lishadi.Kichkintoy melanxolikka doimo o’zining barcha shubhalarni bemalol
33
gapira oladigan, uning uchun ishonchli, sevimli katta yoshdagi odamning tayanchi
kerak bo’ladi.
Kichkina melanxolikkakop miqdorda ruhiy va ma’naviy ozuqa kerak. Uning
uchun o’z muammolarini unutishga majbur qiladigan, hayajonlantiruvchi ertaklar
va hikoyalar aytib berish zarur. Bunday bolalar uchun chidamlilikni
rivojlantiruvchi jissmoniy mashqlarning muhim ahamiyatga ega ekanligini ham
untmaslik lozim.
Meelanxolik bolalar boshqalarning hissiy kechinmalarini yaxshi his qiladilar,
shuning uchun ularga kichkina bolalar yoki keksa yoshdagilarga qarash kabi
ishlarni topshirish foydali. Uiaar mas’uliyatli va ijrochidirlar, monoton, ya’ni bir
xil tarzdagi ishlar ularni zeriktirmaydi. O’yin chog’ida bunday bolalar yolg’iz
bo’lishadi, bu ularga yoqqani tufayli emas, balki ularning tortinchoqligi va
boshqalarga qo’shila olmasligi tufaylidir. Shuning uchun, kattalar o’ta noziklik
bilan melanxolik bolalarni o’ynayotgan bolalarga qo’shib qo’yishga harakat
qilishlari, ularga bolalar jamoasioga kirishib ketish va unda o’zining o’rnini topa
olishlariga yordam berishlari kerak.
Bunday bolalarning o’ziga ishonmasligini hisobga olgan holda, ularbilan
bo’ladigan muloqotda, ayniqsa, ularni o’qitish jarayonida rag’batlantirishning turli
vositalaridan foydalanish maqsadga muvofiq bo’ladi. Lekin maqtov va
rag’batlantirishlarni o’rnli va mahorat bilan ishlatish lozim.
Xolerik bola noturg’un, faol, behalovat, impulsiv va o’zgaruvchandir.
Faoliyat va muloqotda qo’zg’aluvchan, asbiy, qiziqqon, kayfiyati tez-tez o’zgarib
turishga moyil, hissiy ko’tarinnkilikka beriluyvchan, gohida tajovuzkor va
darg’azab holatda bo’ladigan boladir. Uning harakatlari tez va g’ayratli, nutqi
baland.
Xoleriklar o’rtasida muammoli bolalarni ko’p uchratish mumkin, bu esa
temperamentning mazkur tipi hissiy muvoanatsiz ekanligi bilan asoslanadi. Zarur
tarbiyaviy
ta`sir
ko`rsatmasa
,
xoleriklarning
qiziqqonligi
toqatsizligi
qo`zg`aluvchanligi qiyin hayotiy vaziyatda o`z hissiyotlarini nazorat qila
olmaslikka olib kelishi mumkin.
34
Bunday bolalar juda g`ayratli va faol bo`lishadi, ular hamisha nimani
xohlayotganliklarini va ularga qanday erishish mumkinligini yaxshi bilishadi.
O`yin va mashg`ulotlarda ham ular har doim diqqat e`tiborli bo`lishavermaydi.
Xoleriklarga xos bo`lgan tez va oson yuzaga keladigan qo`zg`alish ularga o`zini
jamlab olishga xalaqit qiladi va ular chalg`iydi, shu bilan bog`liq ravishda ularda
o`qishga moslashib ketish o`quv materiallarini o`zlashtirish kabilar qiyin kechadi
1
.
Agar bajarayotgan ishi muhim ekanligini anglasa ,ular mustaqil ravishda
ko`p narsalarga erishishi mumkin. Berilgan savolga ular tez xayoliga kelgan fikrni
aytishadi, shu lahzaning o`zida tuzata boshlaydi. Bunday bolalar matonat ishlarga
toqat qila olmaydilar, shuning uchun ular bajaradigan ishlarning shartlari va
usullarini doimo o`zgartirib , hissiy tassurotlar bilan jonlantirib turish lozim. Yangi
o`qish yoki ishlar qiziqarli bo`lmasa, ularning shashti tezda qaytadi. Biroq
bajarayotgan mashg`uloti o`ziga yoqsa ular shijoat bilan, tez toliqmoy ishlay
olishlari mumkin. Ular biron bir qarorga o`ylab o`tirmay mustaqil kelishadi.
Uning hayot ritmi turli xil .bunday bola uyqudan vaqtli turadi, o`zi uxlaydi
va kamroq ovqat yeydi, taom tanlamaydi. Bemalol harakatlanadigan, o`ynaydigan
sakraydigan chopadigano`yilarni cho`zilib yotadigan keng yoyni ma`qul ko`radilar.
Tor xonada toqat qilolmaydi.
Dostları ilə paylaş: |