Andijon mashinasozlik instituti



Yüklə 3,89 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə32/450
tarix15.01.2022
ölçüsü3,89 Mb.
#82889
1   ...   28   29   30   31   32   33   34   35   ...   450
Andijon mashinasozlik instituti

Abu  Rayhon  Beruniy 
(973-1048  yillar,  asarlari:  ―Qadimgi  xalqlardan  qolgan  yodgorliklar‖,  ―Hindiston‖, 
―Minerologiya‖), tabiat va uning ob‘ektiv qonunlari mavjudligiga shubha qilmagan. U tabiat muttasil o‘zgarish va 
rivojlanishda  bo‘ladi,  materiya  narsalar  shaklini  o‘zi  yaratadi  va  o‘zgartiradi,  jon  (tafakkur,  ma‘naviy  hodisalar) 
tananing muhim xossasidir, deb ta‘kidlagan.  
Ma‘lumki,  tajriba,  eksperiment  borliqni  bilish  usullaridan  biri  hisoblanadi.  Beruniy  shunday  deb  yozadi: 
«Mendagi  ishtibohni  faqat  tajriba  va  takroriy  sinov  bartaraf  etishi  mumkin,  ...so‘zlovchilarning  yakdilligiga 
qaramay, buning haqiqiyligi tajribada o‘z tasdig‘ini to‘magan»
8
.  
Tadqiqotchilar fikriga  ko‘ra, «Beruniyni yetarli asos bilan o‘rta asr  fanida empirik metod yaratuvchilaridan 
biri  deb  hisoblash  mumkin.  U  metallar  va  minerallarning  xossalari  va  solishtirma  og‘irligini  aniqlash  bo‘yicha  bir 
qancha tajribalar o‘tkazdi»
9
. Tajribada olingan bilimni mutafakkir ayrim me‘yorlarga muvofiq ishonchli bilim deb 
talqin  qiladi.  Ularning  orasida  ob‘ektlarning  kuzatuvchanligi,  tajribalarning  qayta  o‘tkaziluvchanligi  va 
kuzatishlarning tekshiriluvchanligini qayd etish mumkin.  
Bu mulohazalar tajriba, bilim olish va uning haqiqiyligini tekshirish metodi sifatida, o‘rta asr sharoitida ham 
ancha keng tarqalgan, deb aytish imkonini beradi.  
G‘oya ilgari surilgani va ishonchli bilimning olinishi tajriba bilan bog‘lanishi, bilimning haqiqiyligi tajribada 
sinalishi muhimdir.  
Beruniyning ijodida  kuzatish muhim o‘rin egallaydi.  Tabiatni ilmiy o‘rganishda  kuzatish bilishning boshqa 
shakllari bilan o‘zaro bog‘langan. 
Beruniy  fikricha,  kuzatuvchi  kuzatilayotgan  hodisani  u  yuz  berayotgan  joyda  idrok  etadi
10
.  Binobarin, 
kuzatish u yoki bu hodisani uning muayyan ko‘rinishida qayd etadi
11
. Kuzatishlarning eski ma‘lumotlari ob‘ektning 
haqiqiy ko‘rsatkichini ancha buzib ifodalashi mumkin.  
Beruniy tadqiqotchi o‘tkazgan tajriba va uning natijasi amalda ishonchli ekanligini qayd etadi. U «Sinovdan 
boshqa ustuvor dastur, tajribada tekshirishdan o‘zga muvaffaqiyatga eltadigan dasturilamal yo‘q»
12
, deb yozadi.  
Beruniy  astronomik  kuzatishlar  vositasida  Oy  va  Quyoshning  tutilishi,  ularning  Yerdagi  hayotga  ta‘siri, 
iqlim, tabiiy va sun‘iy tanlanish, saqlanish, rivojlanish anomaliyasi kabi murakkab muammolarni yangi ilg‘or metod 
va nazariy tamoyillar yordamida yechishga harakat qildi.  
Beruniy  SHarqda  astronomiya  kuzatish  asboblarini  yaratish  texnikasining  vujudga  kelishi  va  rivojlanishi 
tarixida ham yetakchi o‘rinlardan birini egallaydi. U o‘sha davrda ilmiy izlanishlar olib borishda foydalanilgan eski 
asboblarni takomillashtirish va yangilarini yaratishga alohida e‘tibor bergan. Olimni o‘ta aniqligi va mukammalligi 
bilan ajralib turuvchi kuzatish asboblarini yaratish imkoniyati masalasi qiziqtirgan.  
SHunday  qilib,  samo  jismlarining  holatlarini  nafaqat  asboblar  vositasida,  balki  o‘rganilayotgan  ob‘ekt 
xususiyatiga  muvofiq  amalga  oshirishni  allomaning  ulkan  xizmatlaridan  biri  deb  hisoblash  mumkin.  Bunday 
metodologik  mo‘ljal,  ilmiy  tadqiqotlar  jabhasi  cheklanganligiga  qaramay,  ilmiy  bilishning  yangi  yo‘llari  va 
vositalarini to‘ish borasidagi izlanishlarda muhim rol o‘ynadi.  
                                                 
6
 Farabi. Kitab al-Хuruf. – Dushanbе: Ilm, 1972. – 25-b 
7
 O‘sha manba, –B. 36 
8
 Абу Райхон ал-Бируни. Избранние произведения  в 6 т. -T. 3. –T.: 1963. –S. 44. 
9
 Хайруллаев М. Философское наследие народов Средней Азии и борба идеи.- Фаргона, 1988.- С.39. 
10
 Қаранг: Абу Райхон Беруни. Избранние произведения. В 6-т. Т. 3. – Т.: 1963. – 57-б. 
11
 Абу Райхон Беруни. Избранние произведения. в 6-т. T. 3. – T.: 1963. – B.260. 
12
 O‘sha manba, -B. 340.  



Yüklə 3,89 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   28   29   30   31   32   33   34   35   ...   450




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə