Aniqlanadi va qayd qilinadi

Baholash
– xo‘jalik mablag‘lari, majburiyatlar va xo‘jalik jarayonlarini pul 
o‘lchov birligida aks ettirish usulidir. 
Xo‘jalik mablag‘larini baholash uchun haqiqiy tannarx faqat ta’minot, ishlab 
chiqarish va realizatsiya jarayonlari bilan bog‘liq xarajatlarni buxgalteriya hisobida 
aks ettirish natijasida olinishi mumkin. Hisob-kitob asosida tannarxni aniqlash 
usuliga kalkulyatsiyalash deb ataladi. Baholash va kalkulyatsiyalash buxgalteriya 
hisobi metodining asosiy usullaridan bo‘lib, ularsiz buxgalteriya hisobining muhim 
umumlashtiruvchi qiymat o‘lchovlari to‘g‘risidagi axborotlarni shakllantiradigan 
tizim sifatidagi asosiy tavsifi ro‘yobga chiqmaydi. Erkin iqtisodiyot sharoitida har 
bir xo‘jalik yurituvchi subyekt aktivlari, passivlari, xo‘jalik jarayonlari va ularning 
natijalari o‘zlarining aniq ifodasini qiymat shaklida aks ettirishi lozim. Xarajatlar 
va ishlab chiqarish natijalari, soliq, bank va boshqa kredit muassasalari, korxonalar 
hamda tashkilotlar bilan o‘zaro munosabatlar, xodimlar bilan hisob-kitoblar, 
xususiy kapital va kapital qo‘yilmalarning harakati faqat qiymat shaklida aks 
ettirilishi mumkin va tegishli tarzda baholashni talab etadi. 
Baholash va kalkulyatsiya xo‘jalik ko‘rsatkichlarini pulda ifodalash uchun 
foydalaniladigan buxgalteriya hisobi obyektlarini pulda o‘lchash usulidir. Bu 
usuldan foydalanish tovar - pul munosabatlarining mavjudligi bilan shartlangan. 
Bunday iqtisodiyotni rivojlantirish vositasi, qurollari hisoblangan 
pul
, 
narx
, 
tannarx
, 
foyda
, 
savdo
, 
kredit
, 
moliyalarni qo‘llash
katta ahamiyatga egadir.
Buxgalteriya hisobining obyektlarini pulda o‘lchash ishlab chiqarishning 
rivojlanishi haqida umumlashtirilgan ko‘rsatkichlarni olish, korxonalarning 
mahsulot ishlab chiqarish harajatlarini uni sotishdan olingan tushum bilan 
solishtirish, tijorat hisob - kitobi printsplariga rioya qilishi ustidan nazorat etish 
imkonini beradi. Faqat qiymat o‘lchovdan foydalangan holdagina ijtimoiy ishlab 
chiqarishning samaradorligi – muayyan korxonada yangitdan yaratilgan qiymat 
miqdori haqida umumiy ma’lumot olish mumkin. 

---

76 
Xo‘jalik faoliyatining tartibga solinishi talab va taklif ta’siri ostida 
kechadigan bozor iqtisodiyoti sharoitida mulklar va majburiyatlar haqqoniyligi va 
birligining asosiy tamoyillari ularni baholashning to‘g‘riligini belgilaydi.
Mulklar va majburiyatlar hamda xo‘jalik jarayonlarini baholash mamlakat 
hududida amal qilayotgan milliy valyuta, ya’ni so‘mda amalga oshiriladi. Agar 
ular xorijiy valyutada ifodalangan bo‘lsa, u holda uni xo‘jalik muomalasi sodir 
bo‘lgan sanadagi O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Banki o‘rnatgan rasmiy kurs 
bo‘yicha so‘mga aylantiriladi. Bir vaqtning o‘zida ko‘rsatilgan yozuvlar hisob-
kitob va to‘lov hujjatlarida xorijiy va milliy valyutada aks ettiriladi.
Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning aktiv va majburiyatlarini baholash tartibi, 
usullari tegishli buxgalteriya hisobining milliy andozalari (BHMS) bilan 
belgilanadi. 
Aktivlar va majburiyatlarni baholashda ularni sotib olingan narxi yoki ishlab 
chiqarish xarajatlarini baholash uchun asos bo‘lib hisoblanadi. 
4-son BHMSga asosan tovar - moddiy qiymatliklar tannarx bahosida 
yoki sof sotish bahosida, shu baholarning qaysi biri kam bo‘lsa, shu qiymatda 
baholanadi. 
Sotib olingan tovar – moddiy qiymatliklarning tannarxi sotib olish 
xarajatlarini, transport – tayyorlov xarajatlarini va saqlash joylariga olib kelish 
xarajatlarini o‘z ichiga oladi. 
Ishlab chiqarilgan mahsulot (bajarilgan ish va xizmat)lar tannarxi, to‘g‘ri 
ishlab chiqarish xarajatlari (material, ishchilarning ish haqi, ijtimoiy sug‘urtaga 
ajratma) va egri ishlab chiqarish sarflaridan tashkil topadi. 
Xizmat ko‘rsatish sohasidagi korxonalarning bajargan ish va xizmatlarini 
tannarxi xizmat ko‘rsatish va ishlarni bajarish uchun bevosita sarflanadigan 
xodimlarning ish haqlari, xizmat ko‘rsatish bilan bog‘liq bo‘lgan ustama 
xarajatlardan, shuningdek bevosita xizmat ko‘rsatish uchun sarflanadigan material 
xarajatlardan tashkil topadi. 
Basharti, tovar - moddiy qiymatliklar shikastlangan yoki narxi pastga 

---

77 
tushgan bo‘lsa, ularni qiymatini tiklab bo‘lmaydi. Bunday hollarda tovar - moddiy 
qiymatliklar sotish bahosida baholanadi. 
Amalda, bunday tovar - moddiy qiymatliklar xo‘jalikda ko‘proq yig‘ilib 
qolgan va aylanishi sekinlashgan hollardagina moliyaviy hisobotda aktivlar 
sotilishidan kutilayotgan summani ko‘p ko‘rsatmaslik uchun ularning qiymati 
pasaytiriladi. 
To‘liq yoki qisman eskirgan, narxi pastga tushgan material, xom- 
ashyolardan tayyorlangan mahsulot (bajarilgan ish va xizmat)lar bozor (joriy) 
baholarda sotiladigan bo‘lsa, bunday tovar - moddiy qiymatliklarning qiymati sof 
bozor bahosigacha pasaytirilmaydi. Shu bilan buxgalteriya hisobini yuritishda 
muhimlilik tomoyillari ta’minlanadi. 
Asosiy vositalar ularni takror ishlab chiqarishda