Antik dövrdə maşınqayırma

Renessans  dövründə maşınqayırma 
161 
 
fında  rolunu  dərk  edərək,  bu  sahədə  bir  çox  yeni  konstruksiyalar 
işləmişdir.  Bu  konstruksiyaların  bir  qismi  müasir  maşınqayırmada, 
olduğu kimi tətbiq olunur. Tarixdən, Leonardonun düşli çarx ötürməsinə 
xüsusi marağı olduğu məlumdur. Bunu, onun layihələndirdiyi mürəkkəb 
ilişmələrə 
malik 
olan 
mexanizmlərdə 
görmək 
olur. 
Aşağıda 
Leonardonun bu sahədə  etdiyi  ixtiralardan bir neçəsi təsvir olunmuşdur 
[1.45, 1.82]: 
Trapesiya  formalı  yivə  malik  ötürmə  (şəkil  1.101,  a)  böyük  təzyiq 
altında işləyən külək dəyirmanları üçün nəzərdə tutulmuşdur.  
Yarısı  dişlə  örtülmüş  çarx  ilə,  başqa  ox  ətrafında  fırlanan  iki  dişli 
çarxın  ilişməsi  fasiləsiz  fırlanan  hərəkəti  irəli-geri  hərəkətə  çevirməyə 
imkan verir (şəkil 1.101, b).  
Yarısı  dişlə  örtülmüş  iki  çarx  və  onların  ilişdiyi  bir  dişli  çarxdan 
ibarət ötürmə, tam dönməsi mümkün olmayan oxun köməyi ilə irəli-geri 
hərəkəti fasiləsiz fırlanma hərəkətinə çevirmək üçündür (şəkil 1.101, c).   
Bir  ox  ətrafında  bərkidilmiş  yumrucuqlu  çarxlar  (şəkil  1.101,  d) 
fasiləsiz  fırlanan  zaman  başqa  ox  ətrafında  fırlanan,  üzərində  qol  olan 
oxu  gah  bir  tərəfə,  gah  da  o  digər  tərəfə  döndərir.  Bu  zaman  oxa 
bərkidilmiş  dişli  çarx  fırlanaraq  onunla  hər  iki  tərəfdən  kontaktda  olan 
qaykaları döndərir. Qaykalar dönən zaman onlara keçirilmiş vintli  oxla- 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
a) 
 
b) 
 
c) 
 
 
d) 
 
      
Şəkil 1.201. Leonardonun layihələndirdiyi dişli çarx ötürmələri.   
 

---

Renessans dövründə maşınqayırma 
162 
 
ra bərkidilmiş lövhəni gah yuxarı, gah da aşağıya hərəkət etdirir.     
Fırlanma  hərəkətini  irəli-geri 
hərəkətə 
çevirən 
başqa 
bir 
mexanizm 
şəkil 
1.102,a-da 
mişarlama  dəzgahının  misalında 
göstərilmişdir. 
Çarxqolu 
ilə 
əlaqədə  olan  çarx  dirsəkli  valın 
üzərində oturdulur. Çarxqolundan 
gələn  fırlanma  hərəkəti  dirsəkli 
vala  ötürülür.  Dirsəkli  val  isə  öz 
növbəsində  mişara  sürgü  qolu 
vasitəsilə  birləşdirilir.  Beləliklə, 
fırlanma  hərəkəti  mişarın  irəli-
geri  hərəkətinə  çevrilir.  Şəkil 
1.102,  b-də  bir-birindən  180° 
dönmüş, dirsəkli valın köməyi ilə 
iki  mişarı  ardıcıl  hərəkət  etdirən 
mexanizm təsvir olunmuşduir.  
Metal  çubuqları  əymək  üçün 
tərtibat 
şəkil 
1.103-də 
göstərilmişdir. 
Əyiləcək 
çubuqlar,  şəkildə  verildiyi  kimi, 
tutqaclarda 
nəzərdə 
tutulmuş 
deşiklərə  keçirilir.  Tərtibatdakı 
dəstək  (AB)  döndükdə,  o,  sonsuz 
vint  ilişməsi  vasitəsilə  orta  oxda 
vint  (F)  ilə  bərkidilmiş  U  formalı  tutqacları  döndərir.  Müxtəlif 
istiqamətlərdə  burulan  çubuqlar  əyilərək  lazım  olan  formaya  salınır. 
Dəstəyi  döndərən  zaman  vintli  valda  yaranan  gərilmə  nəticəsində 
dəstəyin  geri  dönməsinin  qarşısını  almaq  üçün  Leonardo  xüsusi  dişli 
çarx birləşməsi layihələndirir. 
Dəstəklə val arasında  əlaqə, ox  ətrafında  dönə bilən, qapayıcı tilləri 
 
a) 
 
b) 
       Şəkil 1.302. Mişarlama qurğusu. 

---

Renessans  dövründə maşınqayırma 
163 
 
olan çarxla yaradılır. Bu çarx bir istiqamətdə dönməni vala ötürür, digər 
istiqamətdə isə dəstəyin sərbəst fırlanmasına imkan yaradır. Sonsuz vint, 
xarici  dişli  çarxın  üstündə  yerləşdirilmiş  dil  vasitəsilə  valın  geriyə 
dönməsinin qarşısını alır. Tərtibatda F və m hissələrindəki yivli ötürmə 
dəstəyin  qolunun  və  orta  oxun  uzunluğunun  lazım  olan  ölçüdə  tənzim 
olunması üçün nəzərdə tutulmuşdur.         
Heronun  işlərində  təsvir  olunmuş  nasoslarla  eyni  işləmə  prinsipinə 
malik olan su nasosu şəkil 1.104-də təsvir olunmuşdur. Burada silindrin 
hərəkəti  əl  ilə  deyil,  ox  ətrafında  yırğalanan  yükün  köməyi  ilə  yerinə 
yetirilir.  Yuxarı  hissədə  oxdan  asılmış  gəmi  formalı  qab  daşla 
doldurulur.  Gəmi    yırğalandıqca  onun  döndərdiyi  dişli  çarxla  əlaqədə 
olan  silindrlər  iplərin  köməyi  ilə  ardıcıl  olaraq  yuxarı-aşağı  hərəkət 
etdirilir.  
Əyilmiş silindrli nasos şəkil 1.105-də verilmişdir. Qövs şəklində olan 
borunun  daxilində  iki  əyri  kolba  yerləşdirilir.  Kolbaların  ucları  yarım 
silindr formalı çarxa bərkidilir.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
   
           
 
Şəkil 1.403. Tərtibat. 
 
      Şəkil 1.104. Su nasosu. 
 

---

Renessans dövründə maşınqayırma 
164 
 
Şəkil    1.106-da  ekskavator  təsvir 
olunmuşdur.  Suyun  dibini  qazmaq  üçün 
iki  qayıq  arasında,  ox  ətrafında  fırlana 
bilən  çarpaz  şəkilli  qutular  bərkidilir.  Bu 
qutuların  bərkidildiyi  ox,  dişli  çarxların 
köməyi  ilə  əlaqədə  olan  çarxqolu  (f)  ilə 
hərəkətə 
gətirilir. 
Suyun 
dibindən 
çıxarılan  qum/torpaq  yük  qayıqlarına 
tökülür.  
Üzərində 
çənlər 
yerləşdirilmiş 
qayıqların  hərəkətinin  qarşısını  almaq 
üçün  onlar  iplərin  köməyi  ilə  quruda 
pərçimlənmiş tirə (m) bağlanır. Qazmanı 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
aparmaq  üçün  lazım  olan  dərinliyin  təyin  edilməsi  xüsusi  tərtibatın 
köməyi ilə yerinə yetirilir.  
Şəkil  1.107-də  irəli-geri  hərəkəti  fırlanma  hərəkətinə  çevirən 
mexanizm  təsvir  edilmişdir.  Fasiləsiz  fırlanan  valın  uc  hissəsinə  dişli 
çarx ötürməsi bərkidilir. Bu ötürmə valın ucuna keçirilmiş şlislərdən və 
bu  şlislərə  hər  iki  tərəfdən  ilişmiş,  üzərində  dişli  tac  bərkidilimiş 
çarxlardan (həlqələrdən) ibarətdir. 
 
Şəkil 1.505. Əyilmiş silindirli  
                    nasos. 
 
Şəkil 1.606. Leonardonun ekskavatoru. 

---