Antik dövrdə maşınqayırma

Renessans  dövründə maşınqayırma 
165 
 
Bu  dişli  çarxlar  oxda  sərbəst    yerləşdirilir  və  hər  iki  tərəfdən  oxda 
sərt  bərkidilmiş  qapaqlarla  örtülür.  Dişli  tacın  (həlqənin)  iç  tərəfində 
başqa  maili  dişlər  bərkidilir.  Sol  və  sağ  tərəfdəki  tacların  (həlqələrin) 
daxilindəki  dişlər  müxtəlif  istiqamətlərə  yönəlmiş  olur.  Ötürmənin 
ortasında,  oxboyu,  irəli-geri  hərəkət  edən  silindrik  lövhənin  üzərində, 
sağ və sol tərəfdə uyğun olaraq bir diş bərkidilir.  
Ötürmənin  oxuna 
bərkidilmiş  dəstəyi 
irəli-geri 
hərəkət 
etdirdikdə 
ortada 
yerləşmiş  lövhənin 
üzərindəki  diş  gah 
sağdakı, 
gah 
da 
soldakı  dişli  çarxı 
(həlqəni) 
hərəkətə 
gətirir. 
Bu 
dişli 
çarxlar 
isə 
öz 
növbəsində  ucunda 
şlislər 
olan 
valı 
fırladaraq  yükü  qaldırır.  Dişli  çarxlar  müxtəlif  istiqamətlərdə 
fırlandığından val həmişə bir tərəfə döndərilir.  
Şəkil  1.108-də  yeyilməyə  qarşı  diyircəklərlə  təmin  olunmuş  vintli 
çarx  ötürməsi  verilmişdir.  Bu  vintli  çarx  hər  iki  tərəfdən  bucaq  altında 
ilişmənin  köməyi  ilə  hərəkəti  sağ  və  sol  tərəfdə  yerləşmiş  üyüdücü 
dəyirmanlara  ötürür.  Dişli  çarx  ilişməsində  yaranan  sürtünməni 
azaltmaq  üçün  Leonardo  böyük  çarxın  üzərindəki  dişlərin  aşağı 
tərəfində kürələr qoyur. İlişmə zamanı kürə diş boyu yuxarıya diyirlənir 
və diş ilişmədən çixdıqda, o yenidən aşağıya qayıdır. Beləliklə, ilişmədə 
yaranan sürtünmə azaldılmış olur.  
İstiliyin  təsirilə  kabab  döndərən  mexanizm  şəkil  1.109-də  təsvir 
olunmuşdur.  Ocağın  istiliyindən  yuxarı  qalxan  hava,  yuxarı  hissədə 
yerləşən pərləri fırladır. Fırlanan pərlər bərkidildiyi valı hərəkətə gətirir. 
 
Şəkil 1.707.  Mexaniki ötürmə. 
 

---

Renessans dövründə maşınqayırma 
166 
 
Bu  isə  öz  növbəsində  dişli  çarx  ötürməsi  ilə  əlaqədə  olan,  üzərində 
kabab keçirilmiş oxu döndərir.  
 
 
Şəkil 1.110-də fasiləsiz fırlanan hərəkəti 
irəli-geri 
hərəkətə 
çevirmək 
üçün 
mexanizm  təsvir  olunmuşdur.  Sonsuz 
vintin  köməyi  ilə  val  fırladılır.  Valın 
üzərinə 
bir-birindən 
180° 
dönmüş 
şəkildə 
yerləşmiş 
çəngəl 
formalı 
lövhələr  bərkidilir.  Lövhələr  fırlandıqda 
sol  tərəfdə  yerləşdirilmiş  dönən  lingi 
itələyir.  Lövhə  kontaktdan  çıxdıqdan 
sonra 
ling 
yenidən 
öz 
əvvəlki 
vəziyyətinə  gətirilir.  Beləliklə,  lövhələr 
fırlandıqca, sıra ilə lingi itələyir və lingə 
bərkidilmiş ox irəli-geri hərəkət edir.           
 
 
Şəkil 1.808.  Dəyirman. 
 
Şəkil 1.909. Kabab maşını. 
 
      Şəkil 1.1010. Mexaniki ötürmə. 
 

---

Renessans  dövründə maşınqayırma 
167 
 
Şəkil  1.111,a  və  b-də  mexaniki  emal  zamanı  pəstahı  mərkəzləmək 
üçün  iki  mərkəzləyici  tərtibat  təsvir  olunmuşdur.  Göründüyü  kimi, 
tərtibat  bir-biri  ilə  90°  altında  kəsişən  iki  prizmatik  gövdədən  ibarətdir. 
Bu  gövdə  üzərində  vintli  oxla,  irəli  geri  hərəkət  etdirilə  bilən  dodaqlar 
yerləşdirilir. Vintli oxlar tərtibatın mərkəzində konik dişli çarx ötürməsi  
ilə valla birləşdirilir. Val döndükdə hər dörd vinti  bu və ya digər tərəfə 
döndərərək,  dodaqları  bərabər  olaraq  irəli  və  ya  geri  hərəkət  etdirir. 
Bununla, verilən silindrik pəstah mərkəzləşdirilir.    
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Dəzgahlar 
 
Leonardo  renessans  dövrünün  mexaniki  emal  ilə  maraqlanan  ilk 
mühəndisi  idi.  Onun  etdiyi  ixtiraların  tərkibində  çoxlu  sayda  dəzgahlar 
vardır.  Bu  dəzgahların  hamısı  praktikada  tətbiq  edilməyib.  Buna 
baxmayaraq,  onların  orijinallığına  şübhə  ola  bilməz,  çünki  Leonardo 
çox vaxt mövcud olan maşınları təsvir etmişdir [1.19]. 
Bu  maşınlar  renessans  dövründə  texniki  yaradıcılığın  çatdığı 
səviyyəni təsvir etməyə imkan yaradır.  
 
 
a)  
 
 
 
 
 
b) 
Şəkil 1.1111. Mərkəzləyici tərtibatlar. 

---

Renessans dövründə maşınqayırma 
168 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                       
 
Şəkil 1.112. Torna dəzgahı. 
 
Şəkil 1.113. Yivkəsən dəzgah. 
 

---

Renessans  dövründə maşınqayırma 
169 
 
Leonardonun  işlərində  rast  gəlinən  dəzgahlara  çarxqolu  və  oynaqla 
hərəkət 
etdirilən 
ötürmələrdən 
ibarət  torna,  yivkəsən, 
bülöv 
döyəcəkləyən,  silindrik  daxili  pardaq,  mişarlama,  iskənələmə,  dəmir 
hissələri  yaymaq  üçün  və  topların  qüllələrini  və  su  borularını  deşmək 
üçün  burğu  dəzgahları  aiddir.  Bu  dəzgahların  cizgiləri  ilk  dəfə  olaraq 
1894 və 1904-cü illərdə Milanda Piumati tərəfindən çap etdirilmişdir.  
Leonardo iki torna dəzgahını layihələndirmişdir (şəkil 1.112). Hər iki 
dəzgahda  fasiləsiz  fırlanma  hərəkəti  mövcüddür.  Birinci  dəzgahda 
nazimçarxdan  və  ayaqla  basılan  pedaldan  istifadə  edilmişdir.  Bu 
qurğular  torna  dəzgahının  şpindeli  ilə  birbaşa  birləşdirilmişdir.  İkinci 
dəzgahda  isə  ötürmə  sistemi  dəzgah  arasında  yerləşdirilir.  Pəstahın 
bərkidilməsi yellənçəkli dəzgahda olduğu kimi yerinə yetirilir. 
 Yivin  kəsilməsi  üçün 
Leonardo  yönəldici  şpin-
del  və  kamanla  işləyən 
başqa  bir  patronlu  dəzgah 
layihələndirmişdir 
(şəkil 
1.113). 
Yiv 
kəsən 
dəzgahda  val  iki  yönəldici 
şpindelin  (oxun)  arasında 
yerləşir. 
Üzərində 
yiv- 
kəsən  başlıq  yerləşdirilmiş 
eninə  support  dəzgahda 
bərkidilir.  Üzərində  yiv 
kəsiləcək  val,  çarxqolunun 
köməyi  ilə  fırladıldıqda 
support 
irəliyə 
hərəkət 
edərək  yivi  kəsir.  Patronlu 
dəzgahın iş prinsipi  nisbətən sadədir (şəkil 1.114). Enerji  mənbəyi kimi 
pedalla  hərəkətə  gətirilən  kaman  formalı  yellənçəkdən  istifadə 
olunmuşdur.  Pəstah  sağ  tərəfdə,  patronda  bərkidilir  və  sol  tərəfdə, 
üstündə bir diş olan çərçivə ilə örtülür. Pedal ayaqla basıldıqda val fırla- 
 
Şəkil 1.114. Yivkəsən dəzgah. 

---