Müsəlman elmi
111
cibliyini xüsusi vurğulamışdır. Həyat təhlükəsi çox yüksək olduğu üçün
dəbdə olmayan cərrahi müalicəyə dair nümunələr vermiş və
əməliyyatlarda istifadə etmək üçün bəzi alətlər təklif etmişdir.
Tarixdə iz qoymuş ərəb alimlərindən biri, Şərqdən Andalusiyaya
köçmüş Abbas İbn Firnas (888 ildə vəfat etmişdir) idi. O, uzun müddət
Florensiyada yaşamışdır. Buraya musiqi öyrənmək üçün gələn Firnas
sonralar riyaziyyata meyl göstərir. Az sonra uçmaq xəyalına düşən
Firnas mexanika ilə məşğul olur. O, ağacdan və quş lələklərindən özünə
qanad düzəldərək uçmağa cəhd edir. Xoşbəxtlikdən o, bu sınaqdan
salamat çıxır. Sonralar Firnas müxtəlif kristalların strukturunun
öyrənilməsi ilə məşğul olur və süni kristall hazırlamaq üçün
texnologiyanın əsasını qoyur.
VIII-XV əsrlərdə müsəlman dünyası riyazi tədqiqatqlar mərkəzi idi.
Bir çox müsəlman alimlərinin dəyərli işləri tarixdə özünə yer almışdır.
Riyaziyyat elimində Abu Abdallah Məhəmməd ibn Musa əl-Xorəzmi
(780
−
835
ci
illər)
“Müxtəsər
etməklə
hesablama və bərabərlik” (ərəb. Əl-kitab əl-
müxtəsər fi hesab əl-cəbr va-l-muqabala) adlı
riyazi əsəri ilə insaniyyətə əvəzolunmaz bir
töhvə vermişdir. Əl Xorəzmi (şəkil 1.71)
riyaziyyatın bir sahəsi olan “Cəbrin “ əsasını
qoyaraq ona bu adı vermişdir. Bu kitab
qaydalar və nümunələrdən ibarətdir. Xorəzm
xətti və qeyri xətti tənliklərin həllində
tamamilə yeni məntiqi bir üsul təklif etmişdir.
Onun kitabı X
ΙΙ
əsrdə bir neçə dəfə latın dilinə
tərcümə edilmiş və tərcümədə kitabın adındakı
“Cəbr” sözü bu yeni sahə üçün əsas anlayışa
çevrilmişdir. Onun işləri nəinki Şərqdə, həmçinin Avropada riyaziyyat
elminin öyrənilməsinə böyük təkan vermişdir. Xorəzmin işlədiyi yeni
riyazi məntiq ardıcıllığı, tərcümələrdə onun adının təhrif olunmuş
formada yazılmasından alınan “Alqoritm“ kimi yayılmışdır.
Şəkil 1.71. Əl Xorəzm.
Müsəlman elmi
112
Bundan əlavə Xörəzm hind rəqəmlərindən istifadə olunması
haqqında kitab yazaraq, onluq say sisteminin əsasını qoymuşdur.
Sonralar hind rəqəmləri ərəblərdən Avropaya keçmiş və yanlış olaraq
ərəb rəqəmləri kimi adlandırılmışdır.
Araşdırmalar göstərmişdir ki, müsəlmanlar nəzəri məsələlər ilə
bərabər, praktiki məsələlərə də böyük maraq göstərmişlər [1.51, 1.52,
1.55]. İspaniyadan Çinə qədər böyük bir ərazini tutumuş ərəblər texniki
vasitələri effektiv tətbiq etmək üçün üsulların inkişafı ilə məşğul
olmuşlar. Suvarma sisteminin təkmilləşdirilməsi, kanalların tikilməsi,
hidravlik maşınların işlədilməsi kimi məsələlər də öndə dururdu. Əl
Həsən yazır ki, texniki məsələlər o dövrdə fəlsəfənin tərkib hissəsi kimi
öyrənilirdi və mühəndislər cəmiyyətdə xüsusi yer tuturdular. Müsəlman
mühəndisləri texniki avadanlıqların layihələndirilməsi və hazırlanması
metodları ilə məşğul olmuşlar. Müsəlmanlar həndəsə və ölçmə ilə
bərabər döymə, tökmə və qaynaq kimi emal üsullarına da maraq
göstərmişlər.
Müsəlman alimləri fizikanı
bizə
məlum
olan
formada
tanımırdılar. Fizika ilə adətən
təbiət
fəlsəfəsində
Aristotel
nəzəriyyəsinə
əsaslanaraq
məşğul olunurdu. Antik atom
nəzəriyyəsinə
dair
müsəlman
elmində çoxlu diskusiyalara rast
gəlinir. Burada Biruninin və Əl
Hətəmin işləri diqqətə layiqdir.
İlk dəfə olaraq IX əsrdə, əslən
özbək olan Biruni (şəkil 1.72)
cisimlərin sıxlığını təyin edən
cihaz düzəldir və “Xüsusi çəki”
kitabında onu təsvir edir. Bu xüsusi qab olub, içərisinə salınan cismin
həcminə uyğun çıxarılan suyun həcmini dəqiq ölçmək üçün nəzərdə tu-
Şəkil 1.72. Biruni.
Müsəlman elmi
113
tulmuşdur. O, cihazın dəqiq hazırlanmasına səy göstərmişdir [1.57].
Biruni mayelərdə xüsusi çəkini ölçmək üçün düzəltdiyi başqa bir
cihazın köməyi ilə şirin və duzlu suların xüsusi cəkilərini soyuq və isti
hallarda təyin edərək göstərmişdir ki, suyun sıxlığı ilə onun xüsusi
çəkisi arasında bir asılılıq mövcuddur.
Biruninin yaşadığı dövrdə astronomiya elmi güclü inkişaf etməkdə
idi. Şərq alimləri əsasən astronomik müşahidələr aparmaq üçün tətbiq
olunan cihazlar ixtira edərək, onları təkmilləşdirirdilər. Burada
riyaziyyatın tətbiqi, onun yeni-yeni sahələrinin yaranmasına gətirib
çıxarmışdır.
Astronomiyaya olan maraq həm də dini təqvimlərin düzəldilməsinə
olan tələbat ilə əlaqədar idi. Dini bayram günləri, orucluq, gündəlik dini
ritualların dəqiq vaxtını bilmək və həmçinin məscidlərin tikilməsində
Məkkənin istiqamətinin təyini, səmanı seyr etmək üçün dəqiq cihazların
və alətlərin düzəldilməsini tələb edirdi. Biruni ilə bərabər xarici
ədəbiyyatlarda fars kimi qələmə verilən, əslən azərbaycanlı olan
Nəsrəddin Tusinin də astronomiyada tətbiq olunan riyaziyyat elminin
inkişafında əməyi az olmamışdır [1.16].
Astronomiyada tətbiq olunan cihazların düzəldilməsi və tətbiqi
haqqında yalnız Biruninin işlərində rast gəlinir. Onun fikrincə
astronomik müşahidələri yalnız o şəxs dəqiq yerinə yetirirə bilər ki,
onun, cihazların işləmə prinsipindən xəbəri olsun. Bu baxımdan o,
astronomiyada geniş istifadə olunan “Astrolab”ın (şəkil 1.73)
konstruksiyası
və
işləmə
prinsipini
özünün
“Astrolabiumsun
hazırlanmasında bütün mümkün imkanlardan istifadə etmək” kitabında
(təxm. 995-ci il) təsvir edir. O, bu kitabda coxlu sayda Astrolabların
konstruksiyalarını izah etməklə bərabər, onların tətbiqi və həmçinin fəza
cisimlərinin koordinatlarının təyin olunmasında yaranan xətaların
qiymətləndirilməsi haqqında da tövsiyələr verir. Astrolab əsasən
boşqaba oxşayan metallik lövhədən ibarət olub, onun daxilində bütün
mexanizm yerləşdirilir. Bu lövhənin üzərində üç yastı dairəvi lövhə
−
timpanlar oturdulur. Bu timpanların üzərinə səma koordinat torunun xət-
Dostları ilə paylaş: |