Aqrar elm və İnformasiya məSLƏHƏt məRKƏZİ

 

144 

 

başlanğıcında  xəstəlik  və  zərərvericilərə  davamlılıq,  seçmə  və  yekun 

qiymətləndirilmələr müvafiq metodiki göstərişlər əsasında öyrənilmişdır [3].  

Qeyd  etdiyimiz  kimi,  cari  ildə  yaz  fəsli  uzunmüddətli  və  yağıntılı  olmuşdur. 

Nəticədə, ötən illərə nisbətən nümunələr gec sünbülləmiş, normal suvarma və optimal 

iqlim  şəraiti  nəticəsində  potensial  boy  göstəriciləri,  pas  xəstəliklərinin  epifitotiyası 

müşahidə  olunmuşdur.  Gec  sünbülləmə,  hündürboyluluq  səbəbindən  yatma  və 

xəstəliklərlə siyarətlənmə məhsuldarlığı limitləşdirən faktorlar olmuşdur. Ona görə də 

hesabat  ilində  ilk  növbədə  sünbülləmə  müddəti,  boy  göstəriciləri,  xəstəliklərə 

davamlılıq və vahid sahədən məhsuldarlığa görə seçmə aparılmışdır.  

MSS-də  öyrənilmiş  bərk  və  yumşaq  buğda  genotipləri,  əsasən  intensiv  tipli 

olmaqla, fenoloji fazaların başlanma tarixi, xəstəliklərə davamlılıq, boy  göstəriciləri 

və vahid sahədən məhsuldarlığa görə kəskin fərqlənirlər (Cədvəl 1).  

 

Cədvəl 1 

Müsabiqəli sort sınağında öyrənilən perspektivli buğda genotiplərinin bəzi 

morfobioloji və məhsuldarlıq göstəriciləri (Tərtər, 2014/2015) 

 

Sort, nümunə 

K

o

ll

a

n

m

a

 

ti

p

i,

 b

a

ll

 

S

ü

nb

ü

llə

m

ə 

Davamlılıq, ball 

B

o

y

, 

sm

 

Məhsuldarlıq 

S

ar

ı p

as

 

Q

o

n

u

r 

p

a

s 

s/ha 

St. 

fərq, 

s/ha 

Qarabağ (St.) 

3 

02.05 

10MR 

10MS 

107.0 

63,75 

- 

Bərəkətli 95 (St.) 

2 

02.05 

0 

5MS 

114.0 

53,0 

-10.75 

Leukurum 217 

2 

05.05 

0 

10S 

118.0 

68,5 

+4.75 

Leukurum 91/2 

2 

02.05 

0 

5S 

110.0 

70,5 

+6.75 

Bərəkətli 95 / Qiymətli 2/17 

2 

28.04 

5MR 

0 

102.0 

74,75 

+11.0 

Zəngəzur (Provinciale 33/11) 

2 

08.05 

0 

20S 

117.0 

69,0 

+5.25 

NP-dən 58/11 

2 

02.05 

5MR 

20S 

93.0 

68,5 

+4.75 

1

st

IDSRN 2009-10 İCD01-0251-T-8AP-

TR-12AP-0AP 

2 

30.04 

5MR 

10MS 

109.0 

69,25 

+5.5 

İCD01-0251-T-8AP-TR-13AP-0AP 

2 

02.05 

0 

10S 

108.0 

68,25 

+4.5 

KSI 12/2008 x 4

th

FAWWON IR  

2 

05.05 

0 

10MS 

113.0 

70,0 

+6.25 

BPH v.leucurum 

2 

09.05 

20MS 

10S 

103.0 

65,75 

+2.0 

Aran (St.) 

3 

09.05 

10MR 

10S 

117.0 

48,50 

- 

Tale 38 (St.) 

2 

09.05 

5MS 

5S 

115.0 

46,00 

-2.5 

Winter Weat lines for testing in CA 

(2010-11) U 11AGEC -13  

2 

02.05 

0 

30S 

118.0 

66,00 

+17.5 

U 11AGEC -14  

2 

30.04 

0 

30S 

120.0 

64,25 

+15.8 

U 11AGEC -16  

2 

05.05 

0 

10MS 

117.0 

63,25 

+14.8 

Əsgəran (U 11AGEC -17)  

2 

02.05 

5MR 

5MS 

113.0 

67,75 

+19.3 

U 11AGEC -25 

3 

05.05 

0 

10MS 

108.0 

67,50 

+19.0 

U 11AGEC -28 

3 

06.05 

0 

5MS 

122.0 

74,75 

+26.3 

Musayev Y/b pop. Seçmə 

3 

02.05 

5MR 

5MS 

132.0 

67,00 

+18.2 

U 11AGEC -9 

3 

02.05 

5MR 

10MS 

115.0 

67,00 

+18.2 

13

th

IWWYT-IR 2009/10  

2 

30.04 

0 

5MS 

105.0 

72,50 

+24.0 

U 11AGEC -11  

3 

30.04 

20MS 

10MS 

93.0 

65,34 

+16.8 

İCWH99018 (-OAP-DH16) TCI 

3 

02.05 

50S 

50S 

85.0 

68,25 

+19.8 

 

---

 

145 

 

Öyrənilmiş  buğdaların  sarı  və  qonur  pas,  unlu  şeh  xəstəliklərinə  davamlılığı 

qiymətləndirilmişdir.  Bərk  buğda  nümunələrinin  əksəriyyəti  patogenlərə  nisbətən 

davamlı, 8 nümunə (36.0 %)  sarı pasa qarşı  immun olmuşdur. Cari ildə qonur pasa 

tam  davamlı-immun  bərk  buğda  genotipi  tapılmamışdır.  Yumşaq  buğdalar  da 

davamlılığa  görə  fərlənmişlər  –  yalnız  13  nümunə  (38.0  %)  sarı  pasa  və  8  nümunə 

(24.0%) qonur pasa qarşı immun olmuşdur.  

Öyrənilmiş  bərk  və  yumşaq  buğda  genotipləri,  əsasən  intensiv  tipli  olmaqla 

hündürlüyü (minimum 84,0 sm, maksimum 150,0 sm) ötən ilki boy göstəricilərindən 

(75-120  sm)  9-30  sm  yüksək  olmuşdur.  Bərk  buğdalarda  boy  amplitudası  daha 

yüksək (92-150 sm), orta göstərici isə 112,4 sm olmuşdur. Sortnümunələrin 59%-nin 

hündürlyü  110  sm-dən  yuxarı  olmuşdur.  Yumşaq  buğdalarda  boy  amplitudası 

nisbətən  aşağı  (84-132  sm),  orta  göstərici  (113,9  sm)  isə  azacıq  yüksək  olmuşdur. 

Sortnümunələrin 68%-nin hündürlyü 110 sm-dən yuxarı olmuşdur. Onların yatmaya 

davamlılığı  kəskin  fərqlənmişdir.  Dənin  yetişməsi  fazasında  aparılmış  suvarma 

dövründə  intensiv  küləklərin  əsaməsi  səbəbindən,  xüsusən  bərk  buğdalarda  kütləvi 

yatma müşahidə olunmuşdur.  

MSS-də  öyrənilmiş  bərk  və  yumşaq  buğda  genotipləri  həyat  tərzinə  görə  də 

fərqlənmişlər:  onların  ⅓-i  payızlıq,  ⅓-i  yarımpayızlıq,  qalan  ⅓-i  isə  yazlıq  həyat 

tərzinə malik olmuşlar.  

Müşahidələr  göstərmişdir  ki,  MSS-də  yüksək  məhsuldarlığı  ilə  seçilən  bərk 

buğdalar standart Qarabağ sortundan 2-4 gün tez, yaxud gec sünbülləmişlər. Yüksək 

məhsuldar yumşaq buğda genotipləri isə standartlardan 4-9 gün əvvəl sünbülləmişlər. 

May ayının sonlarından başlayaraq temperaturun kəskin yüksəlməsi nəticəsində 

bitkilərin vaxtından əvvəl qurumasına – mum və tam yetişmə dövrünün qısa olmasına 

baxmayaraq, məhsuldarlığa görə öyrənilən buğda genotiplərinin müqayisəli, obyektiv 

qiymətləndirilməsi  mümkün  olmuşdur.  MSS-də  öyrənilən  bərk  buğdaların 

məhsuldarlığı  38.25–74.75  s/ha  arasında  dəyişməklə  orta  göstərici  60,55s/ha 

olmuşdur.  Orta  məhsuldarlıq,  uzunmüddətli  quraqlıq  və  yüksək  hava  hərarəti  ilə 

müşayət  olunan  ötən  ilə  nisbətən,  demək  olar  ki,  iki  dəfə  yüksək  olmuşdur. 

Perspektiv  nümunələrin  məhsuldarlığı  standart  Qarabağ  sortuna  nisbətən  2.0–11.0 

s/ha  yüksək  olmuşdur.  Öyrənilən  yumşaq  buğdaların  məhsuldarlığı  daha  fərqli 

olmaqla 45.0-74.75 s/ha arasında dəyişmiş, orta göstərici 58.4 s/ha olmuşdur. Yüksək 

məhsuldarlığı  ilə  seçilən  yumşaq  buğda  nümunələrinin  böyük  əksəriyyəti  standart 

sortlardan  3-9  gün  tez  sünbülləmişdir.  Nümunələrin  41%-nin  məhsuldarlığı 

standartlardan və orta göstəricidən (58.4 s/ha) s/ha yüksək olmuşdur (Cədvəl 1).  

Meteoroloji  şərait  bərk  və  yumşaq  buğdaların  aqronomik  əlamətlərinə, 

xəstəliklərə  davamlılığına  təsir  göstərmişdir.  Kəskin  yüksək  temperatur  fizioloji 

yetişmə  dövrünün  qısalmasına,  attraksiyanın  aşağı  düşməsinə  səbəb  olmuşdur.  Tez 

sünbülləyən nümunələrdə dəndolma dövrü uzun olduğundan məhsuldarlığa və dənin 

keyfiyyətinə görə seçilən nümunələrin böyük əksəriyyətini onlar təşkil etmişlər. Orta 

və  yüksək məhsuldarlığa malik nümunələr kleykovinanın miqdarı və  keyfiyyətinə  – 

kleykovinanın deformasiya əmsalına (KDƏ) görə də fərqlənirlər (Cədvəl 2). 

 

 

---