Atatürk üNİversitesi TÜRKİyat araştirmalari enstiTÜSÜ dergiSİ Sayı / Number 57 Güz / Autumn 2016
Yüklə 16,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
1578 * TAED
57
Aliye MUSAYEVA
Bunlara esasen böyle hesab ediyor ki, artık bu devirde ilmi üslubun bir kolunun temelleri ve terimolojisi artık meydana çıkmıştı. Müellif bu devirde tabiat ilmine ait eserleri de arşivlerden elde etmiştir ki, bunlar hastalıklar ve onların tedavisine, ilaçlara ait yazılmış kitaplar, kitapçıklar, defterler ve verekeler halinde kalmış elyazmalardan ibarettir. Demirçizade bu kaynaklardan istifade ederek tabiat ilimleri üzere devrin ilmi üslubunun seviyesini, seciyevi hüsusiyetlerini müeyyenleştirir. Müellif ictimai iilmlere ait Azerbaycanca eserleri tedkik edir, bir üslup nümunesi gibi onları ümumileştirir.Yusuf Seyidov`un kaydettiği gibi XVIII. asrda Azerbaycan dilinde bir sıra tarih kitapları, günlükler tezkire ve cünkler yazılmıştır, elyazmaları mevcud olmuştur. Bunlarda tarihi hadiseler ,ayrı ayrı şahısların, hüsusen devlet başkanlarının, alim ve şairlerin hal tercümeleri hakkında malumat verilir. Bunların dili ictimai ilimler üslubunu ifade edir. Bunların dili hakkında Demirçizade böyle yazmaktadır: “Bu eserlerin dilinde ümumhalk sözleri, ifadeler çoğunluğa sahiptir ve Azerbaycan dilinin gramer yapısı esas ve aparıcı mahiyettedir. Bu eserlerde mevzularla elakedar olarak müeyyen hadise, zaman, mekan ve şahsiyetlerin faaliyyeti hakkında verilen malumatlarda resmi, dini, ilmi anlayışları ifade etmek için bir sıra Arabi, Farsi esaslı terimler, ifadeler de işlenmiştir”(3, s. 254). Müellif bu deyilenleri hemin devire ait “Tarihi-zemani-Şah Abbas ibn Hüdabende”,”Risaleyi-fezaili-Şami-Şerif”, “Safeviyye padşahları” adlı eserlerden getirdiği nümunelerle esaslandırır. Demirçizade fikrine yekun vurararak yazıyor ki, içerisinde mühtelif yer adları, şahıs adları, çoklu terimler olan bu eserlin nesr dili ile yazılması, aynı zamanda, sintaktik bakımdan cümlelerin, söz birleşmelerinin yapısı da dikkati celb edir ve demek olur ki, bu eserlerde sintaktik kayda-kanun bozulmamışdır. Müellif XVIII. asrda dilin ilmi üslubunun dilçilik kolu hakkında da dolğun malumat verir: “Medreselerde, mekteblerde Arap ve Fars dillerinin tedrisi ile alakedar olarak, Azerbaycanca bir sıra tedris vesaiti mahiyyetli kitaplar ve kitapçıklar yazılmıştır. O zamanlar hele böyle eserler de elyazması şeklinde yazılıp hüsusen medreselerde tedris vesaiti gibi istifade olunurdu. Mehz böyle elyazmalardan bir kısmi bu güne gibi saklanılmıştır.” Seçkin ilim adamı bu nümunelere dayanarak o devirin dilçilik üslubu hakkında fikir yürütüyor, bu devrin dilçilik terimlerinin hele ancak Arap sözlerinden ibaret olduğunu kayd edir. Demirçizade bir eseri üslup bakımından tahlil ederek yazıyor ki, bu beş verekden ibaret elyazması hem mevzuca, dilce, hem izahat tarzıina göre çok değerli bir belge gibi dikkati celb edir. Bu eser Arapça`dan tercüme ve tebdil olunmuştur, ama Azerbaycancası bir kadar dolğundur.
Prof. Dr. Yusuf Seyidov ve Azerbaycan Edebi Dili Tarihi Meseleleri Prof. Dr. E. Demirçizade Örneği TAED
57* 1579
Müellif fikrine yekun vurarak böyle kanaete gelir ki, bu ilk eser ümumiyyetle üslubiyyet mahiyetli dil birimlerinin mana ve makamlarına dair yazılmış ilk tecrübe nümunesidir(3, s. 257). Dilimizin önceki devirlerinde olduğu gibi XVIII. asırda da ictimai-siyasi üslubun resmi dini-telim-tebliğ kolu da faal olmuş, bu maksadla eserler yazılmıştır. Demirçizade bu üslup nümunelerini böyle nitelendiriyor: “Bu eserlerde dil üslup bakımından sadelik ve qelizlik paralel yer tutur, yani sade konuşma birimleri dini kanun-kaidelerın tebliğine, telimine nail olmak için arapça sözler ifadeler, terimler, dini ibareler ise telkin etmek, inandırmak ve böylelikle de dini mefhumları ifade eden sözleri, ibareleri, duaları ezber menimsetmek maksadile işlenilmişdir”(3, s. 258). E. Demirçizade daha bir metlebe de işaret edir ki, bu eserlerde o devir için arkaikleşmiş Azerbaycan sözlerinden istifade edilmiştir, ancak bu istifadede sade işlenen sözlerle dinle elakedar sözlere fark konulmuştur. Mesela, kendu, kim, ol, nesne, varmak, ayıtmak gibi sözlerden istifade olunmuştur, çünkü onların dini terim karşılığı yok idi, ancak tanrı, uçmak, damu, suç gibi sözler işledilmemiştir, çünkü bunların Arapca dini terim sinonimleri var idi: tanrı-allah; uçmak-cennet; damu-cehennem; suç-günah vs. Monografinin sonunda müellif “Ümumi neticeler” adı ile XVIII. yüzyıl Azerbaycan edebi dilinin incelenmesine yekun vurur ve bu ümumileşdirmeleri aşağıdakı istikametler üzre aparır: Üsluplar ve Leksik Vahidlerde Ümumileşme, Fonetik ve Grammatik Vahidlerde Ümumileşme Müellif aynı zamanda gösterir ki, bu devirde üsluplararası alakalar de artır, ümumi milli dile doğru inkişaf eylemleri inkişaf edir, bütün istikametlerde sadeleşme süreci gediyor. Demirçizade sabitleşmede böyle fonetik deyişmeleri kayda alır: b-m değişmesi: ben- men, bin-min, kibi-gibi; k-h evezlenmesi: kanı-hanı, kaçan-haçan, kanda-harda, kamu-hamı, q-x değişimi, baq-bak, çok-çoq, çıq-çık, yıq-yıx, kim-ki, birle-bile-ile ve s deyişmeleri. “Azerbaycan Edebi Dili Tarihi” derslik-monografisi Azerbaycan dilçiliyi tarihinde büyük hadise olsa da maalesef bu eser müellifin ölümünden sonra gün yüzü görmüşdür. Kitap onun müellifinin dilimizin tarihine uzun yıller boyu apardığı semereli tedkikatın mühüm neticesi, semereli mehsulu gibi meydana çıkmışdır. Bu eserle yanaşı abide şahsiyet, pedaqojik üniversitede herkesin esil hakiki manası ile tanıdığı ve adlandırdığı professor bundan ilave de XIX. ve XX. yüzyılın başlarındaki dilimizin vaziyeti ve onun nümayendeleri hakkında birkaç tane M. F. Ahundov hakkında (M.F.Ahundovun Piyesalerinin Dili), Kasım bey Zakir hakkında
Yüklə 16,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|