111
YOXLAMA SUALLAR
1. Xaricetmə prosesində nə baş verir və bu prosesin mühərrikin f.i.ə.-na təsiri necədir?
2. Xaricetmə klapanının tez açılmasında və gec bağlanmasında məqsəd nədir?
3. Xaricetmə prosesinin sonundakı xaric qazların temperaturunun düzgün qəbul olunduğu necə
yoxlanılır?
112
Mühazirə 17
Mühərrikin indikator parametrləri.
Mühərrikin nəzəri və həqiqi orta indikator təzyiqləri. Mühərrikin indikator gücü.
17.1. Orta indikator təzyiqi.
Daxili yanma mühərrikinin işçi sikli orta indikator təzyiqi, indikator gücü və indikator f.i.ə. ilə
xarakterizə edilir.
Qığılcımla alışdırmalı və dizel mühərriklərində işçi sikl ərzində silindrdəki təzyiqin dəyişməsi
şəkil 17.1 və şəkil 17.2-də göstərilmişdir. Diaqramların yuvarlaqlaşdırılmamışdan əvvəlki sahələri
(
aczba)
müəyyən miqyasla bir sikl ərzində qazların gördüyü nəzəri hesabi işə bərabərdir. Bu işin
porşenin gedişinə nisbətinə
nəzəri orta indikator təzyiqi deyilir. Daha doğrusu, orta indikator
təzyiqi porşenə təsir edən elə bir sabit şərti təzyiqdir ki, bu təzyiqin bir gediş ərzində gördüyü iş
siklin indikator işinə bərabər olsun.
Şəkil 17.1. Qığılcımla alışdırmalı Şəkil 17.2.
Dizel mühərrikinin
mühərrikin indikator diaqramı. indikator diaqramı.
Nəzəri orta indikator təzyiqi
(
i
P
) indikator diaqramına (şəkil 17.1 və şəkil 17.2) görə qrafiki
olaraq aşağıdakı kimi tapılır:
a) əvvəlcə, işçi qarışığın sıxılma işinə ekvivalent olan
ac əyrisi altında qalan sahə hesablanır və
bu sahə porşenin gedişinə bölünərək sıxma prosesinin orta təzyiqi (
P
ac
) alınır;
b) sonra, genişlənmə işinə ekvivalent olan
zb (şəkil 17.1) və yaxud
z'zb (şəkil 17.2) əyrisi
altında qalan sahə hesablanır və bu sahə porşenin gedişinə bölünərək genişlənmə prosesinin orta
təzyiqi (
P
zb
və yaxud
P
z'zb
) tapılır;
c) daha sonra, nəzəri orta indikator təzyiqi təyin edilir;
- qığılcımla alışdırmalı
mühərrikləri üçün
ac
zb
i
P
P
P
;
- dizel mühərrikləri üçün
ac
zb
z
i
P
P
P
;
d) sonra isə tərəfləri
i
P
və
V
h
olan düzbucaqlının ştrixlənmiş sahəsi indikator diaqramının
ac(z')zba sahəsi ilə müqayisə edilir. Əgər
ac
P ,
zb
P ,
zb
z
P
və
i
P düzgün təyin edilərsə, onda həmin
sahələr bərabər olmalıdır.
Nəzəri orta indikator təzyiqi analitik üsulla aşağıdakı kimi təyin edilir.
İstilik sabit həcmdə verilən (
V = const) sikllə işləyən qığılcımla alışdırmalı mühərriklər üçün
(şəkil 17.1) nəzəri orta indikator təzyiqi analitik yolla aşağıdakı düsturla hesablanır:
1
1
1
2
1
2
1
1
1
1
1
1
1
1
n
n
c
i
n
n
P
P
[
MPa]. (17.1)
Qarışıq sikllə işləyən dizel mühərrikləri üçün (şəkil 17.2):
113
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
2
1
2
n
n
c
i
n
n
P
P
[
MPa]. (17.2)
Həqiqi siklin orta indikator təzyiqi (
i
P ) nəzəri orta indikator təzyiqindən
(
i
P
) hesabi indikator
diaqramının
c, z və
b nöqtələrində aparılan yuvarlaqlaşdırmalara görə kiçilən sahəsinə mütənasib
olaraq fərqlənir.
Nəzəri orta indikator təzyiqinin həqiqi və hesabi sikllərin fərqlənməsi nəticəsində azalması
diaqramın yuvarlaqlaşdırılmasını nəzərə alan əmsal (
) və nasos itkilərinin orta təzyiqi (
i
P
) ilə
qiymətləndirilir.
Diaqramın yuvarlaqlaşdırılmasını nəzərə alan əmsal (
) diaqramın
natamamlıq əmsalı da
adlanır və qığılcımla alışdırmalı mühərriklər üçün
97
0
94
0
.
.
, dizel mühərrikləri üçün isə
95
0
92
0
.
.
hədlərində qəbul edilir.
Sorma və xaric proseslərində nasos itkilərinin orta təzyiqi:
a
r
i
P
P
P
[
MPa]. (17.3)
Dördtaktlı üstəlik üfürməsiz mühərriklərdə
i
P
həmişə müsbət olur. Mexaniki əlaqəli üstəlik
üfürməli mühərriklərdə
a
r
P
P
olduğundan
i
P
mənfi, qaz əlaqəli üstəlik üfürməli mühərriklərdə
isə
a
P təzyiqi
r
P -dən böyük, həm də kiçik ola bildiyinə görə
i
P
də mənfi və yaxud müsbət
qiymət ala bilər.
Hesablamalar aparan zaman nasos itkiləri mexaniki itkilərdə nəzərə alındığından orta indikator
təzyiqinin (
i
P ) nəzəri orta indikator təzyiqindən (
i
P
) yalnız natamamlıq əmsalına görə fərqləndiyi
qəbul olunur:
i
i
P
P
. (17.4)
Tam yük rejimlərində müxtəlif növ dördtaktlı mühərriklər üçün
i
P aşağıdakı hədlərdə dəyişir:
- qığılcımla alışdırmalı mühərriklərdə
МPа
P
i
4
.
1
7
.
0
;
- üstəlik üfürməsiz dizellərdə
МPа
P
i
1
.
1
7
.
0
;
- üstəlik üfürməli dizellərdə
МPа
P
i
2
.
2
9
.
0
.
Qığılcımla alışdırmalı mühərriklərə nəzərən üstəlik üfürməsiz dizel mühərriklərində
i
P
-nin
aşağı olması onlarda hava artıqlıq əmsalının böyük olması ilə izah olunur. Belə ki,
-nın böyük
olmasına görə silindrin işçi həcmindən səmərəli istifadə olunmur və izafi havanın qızdırılması üçün
əlavə istilik sərf olunur.
17.2. Mühərrikin indikator gücü.
Mühərrikin silindrlərində qazların
vahid zamanda gördüyü iş indikator gücü (
i
N
) adlanır.
Bir sikl ərzində bir silindrdə görülən iş:
h
i
i
V
P
L
[
Nm], (17.5)
burada:
i
P – orta indikator təzyiqi [
Pa],
h
V – silindrin işçi həcmidir [
m
3
].
Mühərriklərdə 1 saniyədəki işçi sikllərin sayı
n
2
-ya bərabərdir (burada
n – dirsəkli valın
dövrlər sayı,
san
-1
; 2
n – bir saniyədə porşenin gedişlərinin sayı;
– mühərrikin takt əmsalıdır:
ikitaktlı mühərriklər üçün
2
, dördtaktlı mühərriklər üçün isə
4
).
İndikator gücü;
- bir silindr üçün
n
V
P
N
h
i
is
2
[
Vt], (17.6)
-silindrlərinin sayı
i olan mühərriklər üçün