Aydın Əli-zadə
Yüklə 0,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
98 Areopagitikum»da yalnız V-VI əsrlərə aid olan, və ondan qabaq mövcud olmayan bəzi kilsə ayinləri haqqında məlumatlar vardır. Daha sonra, Avropa tədqiqatçılarının araĢdırmalarına görə, «Korpus Areopaqitikumda» bəzi ideyalar (məsələn Ģərin təbiəti haqqında) neoplatoçu filosof Proklusun fikirləri ilə ust-ustə düĢür 202 . Daha sonra alimlər risalələrin əsl müəllifinin kim olduğu haqqında müxtəlif fikirlər irəli sürmüĢdürlər. Buna baxmayaraq, bu məsələ bu günə qədər həll olunmayıb. Lakin, xristoloji mübahisələr gedən dövrdə, bu kitabların saxta olmasına heç kim fikir verməmiĢdir. Çünki, müxtəlif kilsə xadimləri məĢhur həvari Petrusun tələbəsi olan Dionisius Areopagitaya istinad edərək, öz fikirlərini sübuta yetirməyə çalıĢırdılar. O dövrdə kilsə xadimləri tərəfindən «Korpus Areopagitikuma» Ģərhlər və təfsirlər yazılmıĢdır. «Korpus Areopagitikum»da əks olunan ideal əsasən neoplatonizm əsasında qurulmuĢdur və mistik xarakter daĢıyır. Orada xristian dünyagörüĢünün, neoplatonizm ideyaları nöqteyi-nəzərindən təqdim edilməsi cəhdi, çox qabarıq Ģəkildə özünü göstərmiĢdir. Bu yolda bilinməyən müəllif o qədər ardıcıl idi ki, bəzən hətta yeni platoçu ideyalar xristian ideyalarını üstələyirdi. Bilinməyən müəllifin əsas ideyalarından biri Tanrının dərk edilməsi yollarıdır. Burada müəllif neoplatoçuların fikirlərini təkrar edərək mənfi (apofatik) və müsbət (katafatik) ilahiyyat kateqoriyalarından çıxıĢ edir. Müsbət ilahiyyatın əsasını bu dünyanın əĢyaları ilə Tanrı arasında analoqiyalar təĢkil edir. Bu yolda insan, ən sadə anlayıĢlar haqqında düĢünərək, daha da yüksək anlayıĢları anlayır. Sonra isə ĠĢıq, Həyat, Məhəbbət, Gözəllik kimi ideal anlayıĢlar və adlar meydana gəlir. Bu anlayıĢlarla Tanrı arasında analogiyalar apararaq, ideal keyfiyyətlərin yalnız Tanrıya məxsus olması nəticəsinə gəlmək olar. Beləliklə bütün ideal adlar Tanrıya aid edilir. Tanrının ən ali sifəti (atributu) isə, onun Vahid olmasıdır (neoplatonizmdə olduğu kimi). Lakin Tanrını yalnız müsbət ilahiyyat kateqoriyaları ilə dərk etmək olmaz. Məsələ bundandır ki, insana və digər varlıqlara məxsus olan bəzi xüsusiyyətləri, hətta ideallaĢdıraraq, Tanrıya aid etmək olmaz. Məsələn, sərxoĢluq və qəzəb kimi xüsusiyyətləri 203 . Bundan baĢqa, hətta 202 Александр (Голицын), иеромонах. Мистика Дионисия Ар еопагита и предшествующая ей восточная христианская традиция. // София: Рукописный журнал Общества ревнителей русской философии Выпуск 6, 2003 г. http://virlib.eunnet.net/sofia/06-2003/text/0600.html 203 De mystica theologia 3. http://www.krotov.info/acts/05/antolog /page18.htm#01 99 ideallaĢdırılmıĢ maddi keyfiyyətlər Tanrıda, insan düĢüncəsi tərəfindən dərk edilməyən tərzdə əks olunur və onları ifadə etmək mümkün deyil. Məsələ bundadır ki, Tanrı fövqəltəbii bir varlıqdır. Buna görə bilinməyən müəllif, müxtəlif anlayıĢların Ona aid edilməsi zamanı ―fövqəl…‖ sözünü əlavə edir (fövqəl həyat, fövqəl gözəllik, fövqəl xeyr və s.). Bu cür yanaĢmada isə, anlayıĢlar artıq insan üçün inkar səviyyəsinə yüksəlir 204 . Bu həddə çatan müsbət ilahiyyat mənfi ilahiyyata keçir və artıq bu səviyyələrdə insan düĢüncəsi iĢləmir. Bu barədə bilinməyən müəllif «De mystica theologia» risaləsində yazırdı. Mənfi ilahiyyatda Tanrı haqqında ifadə edilən hər bir xüsusiyyət inkar edilir. Çünki, O, hər Ģeydən ucadır və heç bir Ģeyə bənzəmir. «Korpus Areopagitikumun» müəllifinə görə, Tanrının dərk edilməməsi, Onun dərk edilməsinin yüksək səviyyəsidir. Tanrının insana tərəf ―enməsi‖, Onun özündən çıxması halı olduğu kimi, insan da ona tərəf ―yüksələndə‖ özündən çıxıb, ―ekstaz‖ 205 halına daxil olmalıdır. Bu halda o öz maddi bədəninin və hissiyatlarının xaricinə çıxmalıdır. Tanrının dünya ilə münasibəti məsələsində «Korpus Areopagitikumun» müəllifi həm kreatsionizm, həm də emanasionizm ideyalarından istifadə edir. Yəni, bir tərəfdən, «De divinis nominibus» risaləsində hər Ģeyin Tanrı tərəfindən yaradılması haqqında danıĢır. Digər tərəfdən isə, «De coelesti hierarchia» və «De ecclesiastica hierarchia» risalələrində, neoplatoçular kimi, Tanrıdan bir neçə pilləli strukturun axması ideyasına üstünlük verir. Dünyanın yaradılıĢı - Ġlahi xeyir və məhəbbətindən uzaqlaĢmadır. Məhəbbət Ġlahidən məxluqa yönələn bir anlayıĢdır. O hər Ģeyi hərəkətə gətirir, sonra isə məxluqatı yenidən Tanrıya qaytarır. Bu hissiyyata yiyələnən insan Tanrını dərk edə bilər. Bu səviyyəyə çatan insan ən yüksək mənəvi səviyyələrə yüksəlmiĢ olur (theosis). Kosmos isə Ġlahi xeyir və məhəbbətin dövranıdır. Bu risalələrdə transendent Tanrı immanent 206 olur. Müəllifin fikrincə, O, hər Ģeyin əvvəli və axırıdır, hər Ģeyin baĢlanğıcıdır, çünki, səbəbidir və hər Ģeyin axırıdır; çünki hər Ģeyin ən ali məqsədidir. 204 De divinis nominibus II, 3. 205 Ekstaz (yunanca ―extasis‖) - özündən çıxma halına çatan sevincin, coĢqunluğun, heyranlığın ifrat dərəcəsi. 206 Ġmmanentlik (lat. immanens – bir Ģeyə xass olan) – bir Ģeyin daxilində olma. Dini fəlsəfədə Tanrının yaratdığı dünyanın daxilində olması mənasında iĢlənilir. Yüklə 0,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|