Ayev В. Ch., ndKirish «inson resurslari iqtisodiyoti» fanining predmeti va mazmuni

f(x)=x(a,b) (1)

Bu yerda: f(x) -inson resurslari; a - inson resurslarining sifat ko‘rsatkichi; b - inson resurslarining miqdor ko‘rsatkichi.

67

6.2. Inson resurslaridan samarali foydalanishning asosiy tamoyilari vamezonlari
Bugungi kunda respublikada inson resurslaridan samarali foydalanish uchun asosan quyidagi uch tamoyilga asoslanish zarur:
=> ijtimoiy yo‘naltirilgan ish bilan bandlikni vujudga keltirish (qishloq xo'jaligidagi ortiqcha inson resurslarini iqtisodiyotning boshqa sohalariga, sanoatga va xizmat ko‘rsatish sohalariga yo'naltirish);
=> inson resurslarining sifat jihatlarini - kasbiy tayyorgarligi, ma’lumoti, malakasini oshirish; viloyatlarda, hududlarda inson resurslarining sifat jihatlarini
oshirishga qaratilgan «maxsus dasturlar» ishlab chiqish;
=> vinson resurslarini boshqarishni to‘g’ri yo‘lga qo‘yish, boshqarish tarkibini takomillashtirish lozim.
Boshqacha qilib aytganda, iqtisodiy islohotlar yanada cuqurlashtirilayotgan paytda O'zbekiston uchun inson resurslaridan foydalanishning asosiy yo‘li iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishini keskin o'zgartirish orqali mehnatkashlarning mehnatda band bo'Iish tarkibini takomillashtirishdan iboratdir. Inson resurslaridan oqilona foydalanish uchun, bugungi kunning dolzarb vazifasi
bo'lgan inson resurslarini milliy iqtisodiyot tarmoqlari oitasida intensiv ravishda qaytadan taqsimlash, mehnatda bandlik tarkibini, tuzilishini xizmat ko‘rsatuvchi
sohalar hisobiga o‘zgartirishga qaratilgan ishlarni jadallashtirish kerak.
Inson resurslaridan sam arali foydalanishning asosiy m ezonlari quyidagilardan iborat:
=> tarmoqlar, hududlar bo'yicha inson resurslarining qanday joylashganligi;

=> ijtimoiy mehnat unumdorligi; => mehnat qaytimi va hokazolar.
Jahon amaliyoti shuni ko‘rsatadiki, fan-texnika taraqqiyotining rivojlanishi bilan ishga layoqatli odamlarni moddiy ishlab chiqarish bilan xizmat ko'rsatish sohasi o'rtasida qayta taqsimlash yuz beradi (73).
Bugungi kunda iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda xizmat ko'rsatish sohaiarida ishlayotganlar ulushi iqtisodiyotda band aholining 55-70 foizini tashkil etadi. Masalan, AQSHda ishchilar umumiy sonining kamida 70 foizi, Yaponiyada - 61 foizdan ko'prog’i, Fransiyada - 65, Germaniyada - salkam 60 foizi band. Buning ustiga, ko‘pgina mamlakatlarda mikroelektronika, axborotlami qayta ishlash va yetkazish, ko'pgina operatsiyalarni avtomatlashtirish bilan bog’liq eng yangi texnika xizmat ko'rsatish sohasiga juda tez joriy qilinmoqdaki, bu mazkur sohani intensivlashtiradi
va uni ko‘p jihatdan industrial sohaga yaqin qilib qo'yadi.
Xizmat ko'rsatish sohasida jahonda jiddiy o'zgarishlarga erishilganini va uning yetakchi tarmoqlardan biriga aylantirilganini qayd qilish bilan birga, respublikamizda ham huddi ana shunday o'zgarishlarga erishish zarurligini ta’kidlamoqchimizki, ular mehnat ahlining yanada oyoqqa turishiga ijobiy ta’sir ko'rsatadi.
O'zbekistonda inson resurslaridan samarali foydalanishni hozirgi kundagi va yaqin istiqboldagi eng muhim yo'nalishi - qishloq joylardagi va qishloq xo'jaligida band bo'lgan mehnatga layoqatli aholini qayta taqsimlash va ularning boshqa tarmoq hamda sohalarda bandligini oshirishdir. Buning uchun qishloq joylarda bozor tizimini barpo etish va rivojlantirish, qishloq xo'jaligiga xizmat
qiluvchi tannoqlami tezkorlik bilan barpo etish va kengaytirish, qishloq xo'jaligida

68

islohotlarni keskin chuqurlashtirish zarur.

AQSH, Germaniya, Gollandiya, Fransiya, Yaponiya, Janubiy Koreya va iqtisodi taraqqiy etgan boshqa mamlakatlarda qishloq xo‘jaligida band bo'lganlar ulushi mehnatga qobiliyatli aholining 5-7 foizidan ortmaydi. Ko‘pchilik rivojlangan mamlakatlarni, AQSH, Germaniya, Gollandiya, Fransiya, Yaponiya, Janubiy Koreya va boshqa mamlakatlar tajribasini olib qaraylik. Bu mamlakatlar qishloq xo‘jaligida, yalpi ishlab chiqarishda band bo‘lgan mehnatga layoqatli kishilar soni 4-5 %dan oshmaydi. Ular ishlab chiqarayotgan mahsulot hajmi nafaqat mamlakatning o‘z ehtiyojini qoplaydi,
balki chet elga eksport qilish imkonini ham beradi.
Bizda ham ishchi kuchlarining bir qismini milliy iqtisodiyotning boshqa tarmoqlariga ko'chirish, qishloqlardagi yashirin ishsizlikni tugatish shu kunning dolzarb vazifalaridan biridir. Qishloq xo‘jaligidan bo'shatib olingan ortiqcha ishchi kuchlarini mashinasozlik, avtomobilsozlik, neft-gaz sanoati, qishloq xo‘jaligi
mahsulotlarini qayta ishlash bilan shug’ullanadigan industrial sohalaiga sarfarbar etish kerak. Shuningdek, qishloqda butunlay yangi hisoblangan ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilma, kommunikatsiya, zamonaviy ishlab chiqarish va maishiy
xizmatlar tarmoqlarini vujudga keitirish lozim. Hammomlar, sartaroshxonalar, ustaxonalar, suratxonalar qurish kerak. Qishloq joylarida bank, sug’urta tizimlaiining bo‘linmalari yaratilishi zarur. Xullas, qishloq aholisi uchun maishiy xizmatning hamma turlarini yaratish, xizmat ko‘rsatish tarmog’ini keng rivojlantirish, kichik
biznesga, xususiy tadbirkorlikka keng yoi ochib berish talab etiladi.
Prezidentimiz I.A Karimov shu masalalar bo‘yicha shunday deydi: «Shuni takidlash kerakki, bugungi kunda yalpi ichki mahsulotning 35% xususiy tarm oqda yaratilm oqda. Bularning barchasi tadbirkorlik faoliyatini rag’batlantirish, korxonalarning iqtisodiy erkinligini kengaytirishga qaratilgan
tub o'zgarishlaming amalga oshirilishi bilan bevosita bog’liq».17
Bozor iqtisodiyoti sharoitida mehnat unumdorligini oshirishga qodir bo‘lgan mashina va uskunalaming kiritilishi, ishlab chiqarishni mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish miqyoslarini kengaytirish zarur. Shuningdek, yangi texnika bilan bir vaqtda milliy iqtisodiyot uchun mutlaqo yangi texnologiyalami — elektron nur, plazma, impuls kabi texnologiyalami keng qoilashni, dehqonchilik va
chorvachilikda esa industrial, intensiv texnologiyalaiga o‘tishni ta’minlash muhimdir.
Afsuski, sanoatdagi, qishloq xo'jaligidagi, transportdagi asosiy ishlab chiqarish jarayonlari mamlakatda allaqachon mexanizatsiyalashtirilgan boisa- da, lekin yordamchi va ko‘inakchi ishlarda hali ko‘p miqyosda qo‘l mehnatidan foydalanilmoqda. Sotsiologik so‘ rovlarga ko‘ra, sanoatda ishlovchilarning 42,3 %i, quruvchilaming 51 %i mehnatning jismoniy og’ir ekanligini ta’kidlaganlar. Ijarachilarning 48,5 %i o‘z mehnatlarini jismonan yengil deyishmoqda. Buning sababi shundaki, ijarachilarning mehnatga to'g’ri munosabatda bo‘lishi, uni ardoqlashi ishning og’ir-yengilligini bildirmaydi. Ishchilarning 30,3 %i mehnatning bir xilligidan, 30,5 %i jismoniy og’irligidan noligan. (27)
Bugungi kunda ishlab chiqarish sohasidagi qo‘l mehnatining ulushini 15-
17 КяримовИ.А. Ъттанлагаийул-домократнктараедиётвамаърнфпйдунсбнланхамиорликнули. —Т.: Ж'абекистон. 2003.

69

20 %gacha qisqartirish vazifasi qo'yilrnoqda. Bu esa qo‘l mehnatini ancha kamaytirish, zerikarli, og’ir, kam malakali mehnatni keskin qisqartirish, kelgusida esa tugatish yo‘li izchil amalga oshirilishidan darak beradi. Hozirda har bir korxonada asosiy ishlab chiqarish fondlarining unumdorligini orttirib borish yo‘llari va ularning mahsulot berish darajasini ko'paytirish kabi muammolarga mas’uliyat bilan yondashish lozim. Ishlab chiqarish fondlari

eskirib borsa, yangilaridan to‘la foydalanilmasa, korxonaning ishlab chiqarish, texnik darajasi pasayib boradi. Shuning uchun har bir korxonada ish joylarining texnik, texnologik, tashkiliy darajasini o‘stirishga alohida e’tibor bermoq zarur.
Umuman, mehnat unumdorligini oshirishda, ish joylarini takomillashtirish, rivojlantirishda yangi ish joylarini yaratish muhim, biroq mavjud ish joylarini takomillashtirish, ayniqsa, kichik biznesni rivojlantirish sharoitida, yangi texnologiya tubdan o‘zgarayotgan jarayonda, uning ahamiyati kattadir.
Ish joylari bilan inson resurslari muvofiqlashtirilayotgan hozirgi paytda, ma’naviy va jismoniy jihatdan eskirib qolgan qurollarni yangilariga almashtirib, unumsiz ish joylari tugatilgandagina ishlab chiqarish potensialining texnik darajasini va mehnat unumdorligini sezilarli oshirish mumkin. Umuman, moddiy ishlab chiqarish tarmoqlarida mehnat unumdorligini bir necha bor oshirishga yordam beradigan fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirish inson resurslarini insonga bevosita xizmat qiladigan sohalarga tobora ko‘proq yo‘naltirish imkonini yaratadi. Rivojlangan davlatlarda bozor munosabatlarining shakllanish tajribasi shuni ko'rsatadiki, inson resurslaridan oqilona foydalanish ko‘p jihatdan ishlab chiqarishning barcha tarmoqlarida fan-texnika taraqqiyoti talablariga javob beradigan, davlat iqtisodiy strategiyasini, xo‘jalikni boshqarish amaliyotiga joriy etishga qodir mutaxassislar, ishchi kadrlarga bog’liq.Bu esa o‘z navbatida boshqaruv va ishlab chiqarish tizimini bilimdon, yuqori malakali, bozor sharoitida ish yuritishning o'ziga xos jihatlarini yaxshi biladigan kadrlar bilan mustahkamlashni taqazo etadi.18 Hozirgi davrda inson omili rolining ortib borishi fan-texnika taraqqiyotining, bozor iqtisodiyotining ham muhim xususiyati bo‘lib, yangi texnika va texnologiyani ishlab chiqish va undan foydalanish xodimlarga, ularning m a’lumot darajasiga, bilim doirasining kengligiga, malakasiga, yangilikni idrok etish hamda amalda o‘zgartirish mahoratiga bog’liq.
6.3. Inson resurslaridan foydalanish samaradorligini belgilovchi ko‘rsatkichIar
Inson resurslaridan foydalanish samaradorligi o'zaro bog’liq boigan son va sifat ko‘rsatkichlari bilan aniqlanadi.
Son ko'rsatkichlari resurslaming ijtimoiy ishlab chiqarishga jal’o qilinganligi darajasini aks ettirib, iqtisodiyotda bandlar soni bilan aniqlanadi. Iqtisodiyotda bandlarning inson resurslarining umumiy soniga nisbati mehnatga layoqatli yoshdagi aholining ijtimoiy mehnat faolligini tavsiflaydi. Ushbu nisbat ijtimoiy- foydali mehnat bilan bandlik darajasini belgilaydi.
18 ha/jii.MoB И.А.ОзодваободВатам, эркинвафаровонхаёт-пировардмацсадимнз. —Т.; Узбекистои 2000.

70

Bozor iqtisodiyoti sharoitida ish bilan bandlik muammosi nazariy ham amaliy jihatlarda yangicha ma’no kasb etadi. Mehnat bozori ish bilan bandlikni tartibga solishda faol o'rin egallaydi. Mehnat bozorida asosiy milliy resurs - ishchi kuchi shakllanadi hamda korxonalar, tarmoqlar va mintaqalar bo'yicha taqsimlanadi.

Ish bilan bandlikni ishchi kuchiga talabni kengaytirishga (ularni foydali faoliyatga jalb qilish koiamlari, shart-sharoitlari va shakllarini ta’minlashga) yo‘naltirilgan chora-tadbirlar va harakatlar yig’indisi deb ta’riflash mumkin. Bu borada «toiiq» va «samarali» bandlik farqlanadi.
Ish bilan «toiiq» bandlik sobiq ittifoqdagi mehnatning umumiyligi va majburiyligini aniq ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan amalga oshirilishidir. Ish bilan to'liq bandlikica aholini jalb qilishning har qanday darajasida erishish mumkin, bunda u aholining ish o'rinlariga boigan ehtiyojini qondirishga muvofiq kelishi, taklif etilayotgan ish o'rinlari iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq oqilona bo'lishi kerak.
Inson o‘z istagi bo‘yicha ijtimoiy faoliyatdagi bandlik sohalaridan birini tanlashga haqiidir. Biroq asosiy faoliyat turi daromad keltiruvchi, shaxs farovonligini oshiruvchi va rivojlanishni ta’minlovchi kasbiy mehnat bilan band boiishdir. Kasbiy mehnat bilan band boiish darajasi xodimlar umumiy sonining inson resurslari soniga nisbati bilan ta’minlanadi, hamda mehnat unumdorligi va jamiyat. rivojlanishi ijtimoiy samaradorligi sohasida erishilgan yutuqlarni aks ettiradi. Buning ma’nosi shuki, ish bilan bandlikdagi mazkur mutanosiblik ishlab chiqarish samaradorligini oshirish manfaatlariga, uni jadallashtirish natijaliriga, fan-texnika taraqqiyoti mehnat unumdorligini oshirish manfaatlariga
to‘liq mos kelsa, shuningdek sog’lom avlodni yetishtirishga, yuqori malakali, yaxshi ta’lim olgan serharakat xodimlarni tarbiyalashga qulay sharoit yaratib bersa, bunday bandlik proporsiyasi eng optimal deb hisoblanadi.
Yalpi ichki daroinadning o‘sishi va iqtisodiyotning tarmoqlar va sohalari bo'yicha ish bilan bandlar soni, ish haqining o'sishi sur’atlari o'rtasidagi o'zaro nisbati inson resurslaridan foydalanishning umumiy holatini ko'rsatadi.
Inson resurslaridan foydalanishning son ko'rsatkichlari ishlab chiqarishning moddiy va hususiy omillari o'rtasidagi moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish sohalari o'rtasidagi mutanosiblikni shakllantirishda katta ahamiyatga ega.
Inson resurslaridan foydalanishning sifat ko'rsatkichlari ijtimoiy mehnat unumdorligi o'zgarishi orqali bevosita yalpi daromadga ta’sir ko'rsatishi bilan ifodalanadi. Ijtimoiy mehnat unumdorligi darajasi ko'rsatkichi yalpi daromadni iqtisodiyotdagi bandlarga o'rtacha qanchadan to'g’ri kelishi bilan aniqlanadi.
Mehnat unumdorligining o'sishi sur’atlari rejalashtirilayotgan davr uchun belgilangan mehnat unumdorligini hisobot davr va o'tgan davrga nisbati bilan foizda oichanadi. Ushbu ko'rsatkichni rejalashtirishdan maqsad yalpi ichki mahsulotni mehnat unumdorligini oshirish hisobiga maksimal darajada oshirishdir.
Mehnat unumdorligi o'sish sur’atlariga bir qancha omillar ta’sir qiladi. Bu omillar ma’lum darajada bir-biri bilan bog’liq bo'ladi va doimo o'zgarib mehnatni tejalish darajasi oshib boradi..
Barcha omillami o'z ichki mazmuni va mohiyatiga ko'ra uchta asosiy gumhga: moddiy-texnik, tashkiliy-iqtisodiy va ijtimoiy-ruhiy guruhlarga boiish mumkin. Mehnat unumdorligini oshirishning moddiy asosi fan -texnika va texnologiyani

71

rivojlantirish, ularning yutuqlarini ishlab chiqarishga joriy etishdir. Shuning uchun moddiy-texnika omillari guruhini yetakchi va qolganlarini belgilovchi deb qaraladi. Jami mehnat sarfming son va sifat koisatkichlari yordamida aks ettirilgan barcha omillarining yalpi daromadning o‘sish darajasiga ta’sir qilish

dinamikasi inson resurslaridan samarali foydalanishni tavsiflaydi.