110
Sənayenin elektrikləĢdirilməsi zaman ı mədənlərə xüsusi diqqət yetirildi.
Bibiheybət, Suraxan ı, Sabunçu mədənlərində yeni elektrik motorları quruldu.
Mədənlər 1920/21 -ci ildə 765 ədəd
228
,1925/26-c ı I il sentyabrın sonunda isə
3371 ədəd elektrik motoru almıĢdı
229
və beləliklə , mədənlə rdə iĢlənən bu xar
enerjisi ucu z e lektrik enerjisi ilə əvəz edildi. Artıq 1925-c i ilin sentyabrında
Azərbaycanda hasil edilmiĢ bütün neftin 87,1 faizi elektrik enerjisi ilə
çıxarılmıĢdı. 1928-ci ilin əvvəllərində istismarda olan neft quyuların ın 96,1
faizində ele ktrik motorları iĢləyirdi
231
.
SəmərələĢdirmənin gediĢində Azərneftin təsərrüfatı inkiĢaf edir, qaz
istehsalı və istifadəsi artırdı. Neftin bu xarlan ması və qaz a xının ın qarĢısını a lmaq
üçün neft quyularının qapalı istismarına baĢlandı. Ġnqilaba qədər qaz ancaq qaz
quyularından hasil edilirdi, sovet dövründə isə əsas yeri fontan quyularından
püskürən qaz tuturdu. Bunun sayəsində qaz istehsalı 1920/21-ci ilə nisbətən
1925/26- cı
ildə yeddi dəfədən ço x artdı. Texn iki yenidənqurma neft hasilatını da
1927/28-c i ildə xey li art ıraraq onu 7 milyon 573,8 tona, baĢqa sözlə 1913-cü il
səviyyəsinin 102,6 faizinə çatdırmağa imkan verd i
232
.
Neft hasilatın ın sürətlə çoxalması onun emalını 1928/29-cu ildə 76 mln
tona qaldırdı
233
.
Neft sənayesinin bərpa edilməsində xid mətlərinə görə 1925 -ci ilin
may ında Azərbaycan MĠK Rəyasət Heyəti 16 nəfər Bakı neftçi - fəh lə və
mühəndisini A zərbaycan SSR-in Qırmızı Bayraq ordeni ilə təltif etdi. On ların
arasında Sabunçu çilingəri DadaĢ Dəmir oğlu, Bibiheybət tormo zçusu Qara
Mirzə Sadıq, Suraxanı qazmaçısı Qaflan, neftayırma fəhlələri Oskokin və Əli
Xudat, Ramana dülgəri Vavilov, Binəqədi maĢinisti Rakov, mühəndis
MA.KapelyuĢnikov var idilər
234
. Eyni zamanda SSRĠ MĠK-in qərarı ilə
Azərneftin 11 rəhbər iĢçisi, o cümlədən Azərneftin rəisi A.P.Serebrovski, onun
müavin i M.V.Barinov və F.A.Rüstəmbəyov da Qırmızı Əmək Bayrağ ı ordeni ilə
təltif olundular
235
.
SSRĠ M ĠK F.A.Rüstəmbəyova xüsusi müraciətlə qeyd edirdi ki, o,
"Respublikalar Ġttifaqının neft təsərrüfatın ın xeyli yaxĢ ılaĢdırılmasına səbəb
olmuĢ buruq qazıma, neft çıxarılması və emalın ın səmərələĢdirilməsi iĢinin
yorulmaz rəhbəri, dövlət maraqların ın və Azərneftin maliyyə qüdrətinin
dəyanətli və ardıcıl qoruyucusudur"
236
.
Azərbaycan neft sənayesinin bərpası bütövlükdə Zaqafqaziya və SSRĠ -
nin xalq təsərrüfatı üçün çox əhəmiyyətli id i. 1925-ci ildə neft sənayesinin
məhsulu ZSFSR sənayesinin bütün ümumi məhsulunun yarısını təĢkil ed ird i.
Ölkənin baĢlıca yanacaq bazası olan Bakı bütün Ġttifaqda istehsal olunan neftin
67 fa izin i verird i
237
.
111
Bakı neft mədənlərinin d irçəldilməsi nəinki bütün ölkəni duru yanacaqla
təmin etməyə, eyni zamanda külli miqdarda gəlir gətirən neftin ixracının fasiləsiz
artmasına imkan yaratdı. 1924/25-ci ildə Bakı neftin in ixracı 1913-cü ildəki
səviyyəni ötdü. Neft məhsullarının ixracı ö z xüsusi çəkisinə görə SSRĠ-nin
ümu mi ixracatında birinci yeri tuturdu
238
. Yalnız 1924/25-ci ildə neft ixracından
əldə edilən 65,4 mln manat xalis gəlirin
239
38,5 mln manatı A zərbaycan neftinin
payına düĢürdü
240
.
Ancaq ağır zəh mətlə çıxarılan milli sərvətdən, - "qara qızıl"dan
respublikanın ehtiyacı üçün cüzi "pay" ayrılırd ı. Belə ki, 1923-3 ildə Azərbaycan
SSR XKS-nin sərəncamında qalan və respublika büdcəsinə daxil o lan neft fondu
neft istehsalının cəmi on faizini təĢkil edirdi
241
. Azərbaycanın neft məhsullarının
satıĢından əldə
edilən gəlirdən respublika büdcəsinə ayrılan payın azlığı onun xalqına
qarĢı ədalətsizlik idi.
N.Nərimanov Moskvaya göndərdiyi məktub və teleqramlarında dəfələrlə
belə vəziyyətin dəyiĢməsini tələb etmiĢ, hər vasitə ilə
respublika büdcəsinə ayrılan
məbləğin artırılmasına çalıĢmıĢdı
242
, Lakin bu məsələlərin həllinə Azərneftin
Ģovinist ruhlu rəhbərliyi heç bir maraq göstərmir, əksinə bir növ mane olurdu.
N.Nərimanov A.P.Serebrovskinin diktator, amirlik hərəkətlərini tənqid edərək
göstərirdi ki, o, "Azərnefti monarxiyaya çevirmiĢdir"
243
. A.Serebrovskinin və onun
silahdaĢlarının ayrı-seçkilik yaradan rəhbərlik xətti Azərbaycan neftçilərinin çox
vaxt haqlı narazılığına səbəb olsa da, Mərkəzi də təmin etdiyi üçün dəyiĢməz
qalırdı.
Sənayenin digər sahələrinin bərpası. Azərbaycan SSR AXTġ-nin
ixtiyarında olan sənaye sahələrinin bərpası 1926/27-ci ildə əsasən baĢa çatmıĢdı.
Dağ-mədən sənayesi həyata qaytarılmıĢ, Gədəbəy misəritmə zavodu, Çirakidzor
kükürd-kolçedanı mədəninin fəaliyyəti geniĢlənmiĢdi
244
. Naxçıvan duz mədənlərində
istehsal prosesi me xanikləĢdirilmiĢ
245
, duz çıxarılmasının 1921-ci ildəki 222,8 min pud
göstəricisi 1926-cı ildə 1 milyon 800 min puda qədər artmıĢdı
246
.
1924-cü ildə fəaliyyətini 1917-ci ildən dayandıran Qaradağ dövlət sement
zavodu bərpa olunmuĢ, hər ay neft sənayesi üçün zəruri olan 20 min çəllək sement
verməyə baĢlamıĢdı
247
.
Ġpəkəyirmə istehsalı da artdı. 1925/26-cı ildə ġəkidə və Dağlıq Qarabağda
beĢ baramaaçma zavodu iĢləyirdi
248
.
Eyni za manda 1925/26-cı ildə 33 min adamın çalıĢdığı xırda kustar
istehsalı da bərpa olunurdu. Kustar sənaye məhsulu artaraq 30 milyon manat
dəyərinə çatdı
249
. Bununla belə xırda kustar istehsalının kooperativləĢdirilməsi üçün
görülən tədbirlərin əhəmiyyəti də az olmadı. 1924-cü il iyunun 17-də hökumətin
dekreti ilə xirda kustar istehsalçılara birlik, Ģirkət və artellərdə birləĢmək hüququ
verildi
250
. 1925-ci il sentyabrın 30-da Azərbaycan SSR Ali Ġqtisadi AXTġ yanında