116
təmizləmək üçün onun dibinə düĢməyə məcbur edirdilər
289
, bu da çox hallarda
bədbəxt hadisələrin baĢ verməsinə səbəb olurdu.
Bakıda xüsusi sənayenin baĢqa sahələrində, məsələn, tənbəki fabrikində,
Xalyatovun tikiĢ ema lat xanasında, Qara Ģəhərdəki xüsusi dəyirmanda fəhlələrə
məzuniyyət verilmir, xəstələnmiĢ fəhlələri iĢdən çıxarırdılar
290
. Həmkarlar
ittifaqlarının əmək mühafizəsi orqanlarının nəzarətindən yayınmaq üçün sahibkarlar
mü xtəlif hiylələrə əl atır, saxta artel-mədənlər və kollektiv podrat tikinti
müəssisələri adı altında fəhlələrin muzdlu əməyindən geniĢ istifadə edirdilər. Belə
ki, 1923-cü ildən Azərbaycanda da saxta artellərin sayı xüsusən yeyinti və tikinti
sənayesi sahələrində artdı
291
.
Xüsusi kapitalist sənaye bölməsində sahibkarlarla fəhlələr arasında da
mübarizə Ģəraiti kapitalist dövlətlərindən fərqlənirdi. YĠS dövründə burjuaziya
tərəfindən istismar olunan xüsusi müəssisələrin fəhlələri sovet orqanları tərəfindən
müdafiə olunurdular. Fəhlələrin hüquqları əmək haqqında sovet qanunları kodeksi
ilə qorunurdu. Bu kodeksə əlavə olaraq, Azərbaycan SSR XKS 1922-ci il fevralın
24-də xüsusi müəssisələrdə əmək Ģəraiti və əmək haqqının nizamlanması, onlarda
münaqiĢələrin həll olunması qaydası haqqında qərar qəbul etdi
292
.
Xüsusi Ģəxslərə mə xsus müəssisədə fəhlələrin mənafeyini müdafiə
məqsədilə Azərbaycan hökuməti 1922-ci il may ın 17-də əmək haqqında iĢçi
qanunvericiliyinin pozulmasına görə cəza tədbirləri haqqında dekret verdi
293
. 1922-
ci ildə respublika Xalq Ənıək Komissarlığı müfəttiĢliy i əmək qanunları kodeksinin
pozulmasına görə xüsusi sahibkarlardan 910 cərimə almıĢdı
294
. 1923-cü ildə
Xalq Əmək Komissarlığı yanında əmək qanunları kodeksini pozan ları cinayət
məsuliyyətinə cəlb edən əmək məh kəməsi yaradıldı. 1924-cü ildə əmək
məh kəməsinin baxd ığı 1646 iĢdən 90 faizi xüsusi müəssisələr üzrə idi, sonrakı
illərdə bu xarakterli iĢlərin sayı xey li azald ı
295
.
Xüsusi kapitalın istismar ənənələrini məhdudlaĢdırmaq uğrunda mübarizədə
mühüm rol oynayan Azərbaycan həmkarlar ittifaqları müntəzəm olaraq fəhlələrin
mənafeyinin müdafiəsinə qalxır, xüsusi müəssisələrin fəhlələrini öz sıralarına cəlb
edir, orada öz təĢkilatlarını yarad ırdılar
296
.
Xüsusi müəssisələrin fəhlələrinin mənafelərini müdafiə etməkdə kollektiv
müqavilələr ciddi vasitə oldu. Fəhlələr həmkarlar ittifaqlarının rəhbərliyi altında
kollektiv müqavilələrin bağlanmasına nail olur, kapitalistlərin onlara riayət etməkdən
boyun qaçırmalarına yol vermir, əmək haqqının artırılmasını və normal ə mək Ģəraiti
yaradılmasını tə ləb edird ilə r.
Xüsusi müəssisələrdə fəhlələr kapitalistlərə son təsir vasitəsi kimi bəzən
tətilə əl atırdılar. Xankəndindəki baramaaçan fabrikin fəhlələrinin 1925-ci ilin
mayında elan etdikləri tətilin səbəbi həmkarlar təĢkilatı üzvlərinin iĢdən çıxarılması,
onların yerinə həmkarlar təĢkilatı üzvü olmayanların qəbul edilməsi olmuĢdu.
117
Tətilçilər isdən çıxarılanları iĢə bərpa etməyi və qeyri-qanuni qəbul olunanları iĢdən
çıxarmağı, kollektiv müqavilənin Ģərtlərinə əməl olunmasını, tətil günləri üçün
əmək haqqı ödənilməsini tələb edirdilər. Üç gün davam edən tətil fəhlələrin
tələblərinin yerinə yetirilməsi ilə baĢa çatdı.
1923-cü ildə respublikanın ümu mi sənaye məhsulunun dəyərinin 80,9 faizi
dövlət, 4,6 faizi kooperativ, 14,5 faizi isə xüsusi müəssisələrin, bütövlükdə isə
bütün ümumi sənaye məhsulunun 85,5 faizi
298
sosialist bölməsinin payına düĢürdü.
1924/25-ci ildə isə dövlət və kooperativ sənayesinin (neft sənayesi istisna olmaqla)
payı ümumi məhsulun 93,5 faizini, xüsusi sənayenin isə 6,5 faizini təĢkil edird i
299
.
Kənd təsərrüfatında da tədricən sosialist elementləri inkiĢaf edirdi.
Azərbaycan kəndində kənd təsərrüfatı kooperasiyaları nəzərə çarpacaq dərəcədə
artırdı. Onların əsas formaları kənd təsərrüfatı artelləri, kredit, maĢın-traktor və
meliorasiya Ģirkətləri idi. 1924-1927-ci illərdə kənd təsərrüfatı kooperativlərinin
sayı artaraq 67-dən 186-ya, onların üzvlərinin sayı isə 14,2 mindən 73,5 minə
çatdı. Kəndlilərin kooperasiya ilə əhatə olunması dörd faizdən 21 faizə qalxd ı
300
.
Sovxo zlara gəldikdə isə sosialist təsərrüfatların ın bu forması zəif inkiĢaf
edirdi. 1924-cü ildə respublikada 29 min desyatin torpağı olan cəmi on bir sovxo z
var idi
301
.
Kənd təsərrüfatı istehsalında xüsusi kapitalist ukladı da müəyyən yer
tuturdu. Bu təsərrüfatları kənd təsərrüfatı fəhlələri - muzdurların əməyindən
istifadə edən qolçomaq təsərrüfatları təmsil edirdilər. 1925-ci ilin yanvarında
qeydiyyatda olan muzdurların sayı qırx min nəfərə çatırdı
302
.
Cəmisi üç faiz təĢkil edən, azsaylı, lakin muzdlu əməyə əsaslanan güclü
qolçomaq təsərrüfatları bütün pambıq və taxıl məhsullarının 12-13 faizini
verird ilər
303
.
Sovet dövləti qolçomaqların artmasını məhdudlaĢdırmağa çalıĢır, bunun
üçün vergi təzyiqinə, hətta inzibati xarakterli tədbirlərə əl atırdı. 1925-ci ildə bütün
kəndli təsərrüfatlarının on beĢ faizini təĢkil edən qolçomaq və daha varlı kəndli
təsərrüfatları A zərbaycan kəndində bütün kəndli təsərrüfatı vergisinin 47 faizin
ödəyirdi
304
.
Xalq təsərrüfatının bərpasının sonlarına yaxın əmtəə mübadiləsi sahəsində
sosialist və kapitalist elementləri arasında mübarizə kəskinləĢdi.
1925/26-cı illərdə respublika əhalisinin ehtiyaclarının ödənilməsində
istehlak kooperasiyasının rolu artdı. O öz dövriyyəsini 343 faiz artıraraq ticarətdə
mühüm mövqe tutdu. Ümumi mal dövriyyəs ində onun xüsusi çəkisi artaraq 1923/ 24-
cü ildəki 12,1 faizdən 1925/26-cı ildə 25,l faizə çatdı
305
.
Lakin xüsusi kapital ticarətdə güclü tərəf olaraq qalırdı. 1925-ci ildə əhali
əmtəələrin ümumi dəyərinin təqribən yarısını xüsusi alverçilərdən alırdı. Ticarət
sahəsində bütün əmtəə mübadiləsinin təqribən yarısı, Azərbaycan kəndində isə 75