120
onunla əlaqədar idi ki, ö lkən in eyni zamanda bütün sənaye sahələrini inkiĢaf
etdirmək üçün kifayət qədər vəsait yox id i, ona görə də ən tez gəlir verən
sahələrə seçmək lazım gəlirdi.
Be ləliklə, Azə rbaycan qəzala rın ın sənayeləĢdirilməsi məhdud idi və
ləng gedirdi. Sənayenin inkiĢafında respublikanın mərkəzi ilə rayonları arasında
ənənəvi uyğunsuzluq hələ də qalmaqda idi.
Azərbaycan neftinin Ümu mittifaq, "beynəlmiləl" əhəmiyyətini daim
vurğulayan sovet hökuməti, ilk növbədə neft sənayesini maliyyələĢdirird i.
Sənaye cəhətdən geri qalmıĢ Azərbaycan qəzaları onu maraqlandırmırd ı.
1926/27-c i ildə SSRĠ neft sənayesi üçün nəzərdə tutulmuĢ 150,5 milyon manat
ümu mi məbləğin yarıdan çoxu (83 milyon man.) SSRĠ Əmək və Müdafiə
ġurasının 24 dekabr 1926-cı il tarixli qərarı ilə A zərneft üçün ayrıldı.
Neft sənayesini yeni sahələrdə neft yataqları ilə təmin etmək üçün
AbĢeronun mü xtəlif yerlərində - Zığda, Qaradağda, Putada kəĢfiyyat quyularının
qazılması geniĢləndirild i. 1926/27-ci ildə qazıma 1925-ci il səviyyəsini iki dəfə
ötərək 225,5 min metrə çatdı
314
. Artıq 1926-cı ildə Putada, 1928-ci ildə isə
Neftçalada ilk qıryu istismara buraxıldı. 1928-ci ildə isə Qaraçu xurda birinci neft
quyusu qazılmıĢdı.
Azərneftin yeni neft emalı müəssisələri yarad ılırd ı. 1926-cı ildə Bakıda
ilk kre kinq zavodun tikint isinə baĢlandı, 1927-ci ildə Vano Sturua adına
neftayırma zavodu (indiki A zərbaycan Neft-Yağ Ġstehsalı Birliyi), yeni borulu ağ
neft-benzin zavodu, Zığda ka rbid zavodu istismara ve rildi
315
.
Neft sənayesinin istehsal bazasının yenidən qurularaq fırla ma üsulu ilə
quyu qazımağa keçilməsi, neftin qapalı, dərinlik nasosları ilə çıxarılması
mü xtəlif sənaye avadanlıqlarına böyük tələbat yaratdı. Ağır sənayenin mühüm
sahələrindən biri o lan maĢınqayırman ı texniki cəhətcə yenidən qurmaq tələbi
meydana çıxdı. Respublikanın L.ġmidt (indiki Səttərxan - məsul red.),
Dzerjinski (indiki Sura xan ı maĢınqayırma zavodu - məsul red.), "Ba kı fəhləsi"
adına əsasən neft avadanlıqları hazırlayan maĢınqayırma müəssisələri xey li
müvəffəqiyyət qazandılar. On lar texn ikanın yenilikləri ilə təchiz o lunmuĢ güclü
dəzgahlar və aqreqatlara malik id i. Levinson və Xatisəv zavodları əsasında
yaradılmıĢ L. ġmidt adına zavodda (ind iki Səttərxan adına zavod - məsul red.)
ontonluq marten sobası 1924-cü ildə iĢə salındı. Alət və prokat sexləri yenidən
quruldu. Fəhlə lərin sayı 1920-ci ildə 30 nəfərdən, beĢ ilə 1172-yə çatdı
316
.
Zavod fırlama-qazıma dəzgahları və dərinlik nasosları istehsalına
yiyələndi. 1923-cü ildə SSRĠ-də ilk dəfə burada bucurqad (ağırlıq
qaldıran
mexanizm) hazırlandı
317
. 1924-cü ildə ölkədə ilk dəfə
dərinlik nasosları buraxıldı və
onların ardıcıl istehsalına baĢlandı. Bunun zavoddakı bir günlük istehsal həcmi 1925-ci
121
ilin avqustunda 8-10 ədədə çatdırıldı, 1927-ci ildə isə burada SSRĠ-də ilk
poladəridən qövsvari elektrik sobası iĢləməyə baĢladı.
1926-cı ildə Suraxanıda iĢə düĢən
318
Dzerjinski adına mexaniki zavod (indiki
Suraxanı maĢınqayırma zavodu) sovet mühəndislərinin yaratdığı yeni dərinlik nasosu
buraxmağa baĢladı
319
.
Bu nailiyyətlərin nəticəsində xaricdən gətirilən neft sənayesi avadanlığının
xüsusi çəkisi xeyli azaldı. Əgər 1924-cü ilin mayında Bakının bütün neft sənayesi
avadanlığının 54 faizi xaricdən gətirilirdisə, 1927-ci ildə bu, 27 faizə endi, qalan 73
faizi isə SSRĠ-nin neft avadanlığı istehsal edən zavodlarından gətirilirdi. Bunun 33
faizi
Bakı
neft maĢınqayırma müəssisələrinin payına düĢürdü
320
. Bakı
maĢınqayıranlarının fədakar əməyi artıq 1929-cu ildə dərinlik nasoslarının xaricdən
gətirilməsinə son qoydu
321
.
Azərbaycan SSR AXTġ-yə tabe olan sənayedə də texniki cəhətdən
yenidənqurma prosesi gedirdi. Buna səbəb respublika sənayesinin inkiĢafı üçün
kapital qoyuluĢunun artması idi. 1926/27-ci ildə ona qoyulan xərclər 631,1 min
manatdan 7 milyon 370 mino qalxmıĢdı
322
. Həmin ildə sənayenin digər sahələrini də
inkiĢaf etdirmək planına baĢlanılmıĢdı. 1926-cı il oktyabrın 20-də AK(b)P MK-sı
sənayeləĢdirmə üzrə ko missiyanın bu sahədə əməli təkliflərini təsdiq etdi.
Azərbaycan SSR AXTġ-yə Gəncə toxuculuq fabrikinin tikintisini baĢa çatdırmaq,
elektrik, baramaaçan və balıqçılıq sahələrinin inkiĢafını təmin etdirmək tapĢırığı
verildi
323
.
Güclü sənaye yaratmaq böyük kapital qoyuluĢu tələb edirdi. Sosialist yığımının
əsas mənbələri milliləĢdirilmiĢ sənaye və dövlət ticarəti, nəqliyyat, bank sistemi,
kəndlilərin əmək məhsuldarlığının artırılması, eləcə də əhalin in vəsaiti hesabına
dövlət istiqrazından gələn gəlirlər idi. SənayeləĢdirməyə yönəldilən lazımi vəsaitin
yığılması üçün ölkədə çox ciddi qənaət rejimi qurmaq, möhkəm istehsalat nizam-
intizamı yaratmaq, səmərələĢdirməni yaymaq, məhsulun maya dəyərini azaltmaq,
səmərəli olmayan xərcləri ləğv etmək lazım idi. Bunların əvəzində isə bütün
istehsal vasitələrinin Mərkəzin əlində cəmləĢməsinə əsaslanan inzibati-amirlik
sistemi güclənirdi.
1926-c ı ilin aprelində UIK(b)P M K və MIK bütün partiya təĢkilatlarına,
nəzarət komissiyalarına, partiyanın bütün üzvlərinə "Qənaət üsulu uğrunda
mübarizə haqqında" müraciət qəbul etdi. Azərbaycanda da qənaət üsulu uğrunda
mübarizə baĢlandı. 1926-cı ilin mayında partiya aparatında respublikanın dövlət
idarələrində və sənaye müəssisələrində səmərələĢdirmə iĢi aparan Mərkəzi
komissiya yaradıldı
324
. Bakı Partiya Komitəsi 1926-cı ilin avqustunda sentyabrın 1-dən
qənaət üsulu kampaniyası keçirməyi qərara aldı. Həmin ilin axırına yaxın artıq
Bakının müəssisə və idarələri üzrə ümumi qənaət 2 milyon 500 min manata çatmıĢdı.
Azərneft müəssisələri 1,828 min manat, Xəzər gəmiçiliy i 64 min manat, Bakı