122
soveti 300 min manat, Azərbaycan SSR AXTġ və onun müəssisələri 247 min manat
qənaət etmiĢdi
325
.
Rayonlarda qənaət üsulu üzrə qəza komissiyaları iĢ aparırdı. 1926-cı ilin
birinci yarısında Gəncədə qənaət üsulu üzrə 26 komissiya fəaliyyət göstərirdi.
Onlardan ancaq altısının aylıq qənaəti 13 min manata qədər olmuĢdu. 1926-cı ilin
Ġkinci yarısında Naxçıvan MSSR, Nuxa, Quba, Salyan və Cəbrayıl qəzalarında 300
min manata qədər qənaət əldə edilmiĢdi
326
.
Bərpa dövrünün sonuna yaxın respublikanın AXTġ-nin ixtiyarında olan
dövlət sənayesi də müasir texnika əsasında yenidənqurma mərhələsinə daxil oldu.
Bakıda yeni yüngül və yeyinti sənayesi müəssisələri fəaliyyətə baĢladı. 1927-ci ildə
çörək zavodu, bir il sonra isə Əli Bayramov adına tikiĢ fabriki, kiçik tikiĢ
emalatxanalarının birləĢdirilməsi əsasında Volodarski adına fabrik (indiki
A.Bakıxanov adına tikiĢ kombinatı) yaradıldı ki, bununla da Azərbaycanda iri tikiĢ
sənayesinin əsası qoyuldu. 1924-cü ildə Bakı "Qırmızı Oktyabr" və "III
Ġnternasional" tütün fabrikləri bir böyük müəssisədə birləĢdirildi. BöyüdülmüĢ
"Qırmızı Oktyabr" fabriki yenidən təchiz o lundu və elektrikləĢdirild i.
Ġstehsalın səmərələĢdirilməsi məhsulun artmasını təmin edirdi. Belə ki,
əgər Azərbaycanda pambıq parça istehsalı üzrə yerli sənayenin ümu mi məhsulu
1920/21-c i ildə cə misi 2,2 milyon manat idisə, 1925/26-cı ildə 7,3 milyon manat
oldu
327
.
Azərbaycanda keçmiĢdən irs qalmıĢ iqtisadi geriliyi ləğv etrnək üçün
qəzalarda sənaye ocaqların ın yaradılmasının mühü m rolu var
idi. 1924-cü ildə
tikilməyə baĢlayan və 1925-ci ilin aprelində baĢa
çatdırılan, A zərbaycanda yun
sənayesinin özü lünü təĢkil edən mahud fabriki Gəncədə 350 fəhləsi və ay lıq
istehsal gücü 30 min arĢın mahud olan ilk iri sənaye müəssisəsi idi. Tambovun
"Muravey" mahud fabrikinin köhnə, 1906-cı ildə ha zırlan mıĢ avadanlığı əsasında
qurulan bu müəssisə getdikcə müasir texnika əsasında qurularaq öz istehsal
gücünü artırırd ı. 1926/27-ci ildə fabrikin avadanlığın ın yenidən qurulması üçün
xaricdən, baĢlıca olaraq Alman iyadan 194 min alman markası dəyərində
avadanlıq alın mıĢdı. 1925-ci il avqustun 1-də Azərbaycan SSR MĠK-in qərarı ilə
"Qırmızı A zərbaycan" adlanan Gəncə mahud fabriki 1926-cı ildə 1,4 milyon
manatlıq məhsul istehsal edird i
328
. 1926-cı ildə Gəncədə dəyəri 4 milyon manat
olan yağ-piy zavodu tikildi. Elə həmin vaxt iki min dəzgah və 66 min iyi olan
yeni Gəncə əyirici to xucu fabrikinin tikintis inə baĢlandı. 1925-ci il martın 30-da
Azərbaycan XKS inĢaatına üç milyon manat ayrılmıĢ bu müəssisənin tikilməsi
üzrə xüsusi komitə yaratmağı qərara aldı
329
. Bu ko mb inatın birinci növbəsi və
pambıqtəmizləmə zavodu 1928-ci ildə iĢə düĢdü.
Gəncədə əksəriyyəti yerli əhalidən olan respublika to xucu fəhlələrinin
milli dəstəsinin təĢəkkülü baĢlandı. 1924/25-ci ildə Gəncə və baramaaçma
123
istehsalının köhnə mərkəzi olan Nu xan ın fəhlələri respublikan ın bütün
fəhlələrin in 2,7 faizini təĢkil edirdilər
330
. Bakının payına isə Azərbaycanın
sənaye fəhlələrin in 96,1 faizi düĢürdü
331
. Lakin qəzalarda sənaye müəssisələrinin
iĢə salın ması sayəsində 1927/28-ci ildə bu, 6 faiz azaldı. Gəncə qəzasında isə
artaraq 0,7 faizdən 2,5 faizə çatdı
332
.
Nu xada baramaaçan fabriklər yenidən quruldu. 1927-ci ilin sonlarında
kiçik fabriklər əsasında altı iri müəssisə iĢləyirdi
333
. Burada yeni iri ipək emalı
fabriki tikilirdi
334
, bu tikintiyə rəhbərlik etmək üçün hökumət tərəfindən xüsusi
tikinti ko mitəsi yaradılmıĢdı
335
. Xankəndində baramaaç ma fabriki t ikilirdi.
1926/27-c i ildə Ucarda və Yevla xda pa mb ıqtə mizlə mə zavodları
tikild i
336
. Lənkəranda (1927-ci il) və Ordubadda (1928-ci 1 konserv zavodları
fəaliyyətə baĢladı
337
.
ElektrikləĢdirmə sahəsində də yeni iĢlər görülürdü. 1923-1924-cü illərdə
Gəncədə
338
, Qubada
339
, Zaqatalada
340
yeni elektrik stansiyaları iĢə salınmıĢdı.
Naxçıvanda
341
, Göyçayda
342
, Xankəndində
343
isə onların tikilməsinə baĢlanmıĢdı.
O vaxt qəzalarda artıq 11 elektrik stansiyası var idi. 1924-cü ilin iyununda, hətta
Zaqatala qəzasının Qax kəndində də xüsusi elektrik stansiyası iĢə düĢdü və o,
Azərbaycanda elektrikləĢdirilmiĢ ilk kənd oldu. Ġlk elektrik iĢığı 1922-ci il
sentyabrın 15-də Qazaxda, dörd aydan sonra isə AğdaĢda yandı
344
. 1924-1927-ci
illərdə ġuĢa, Lənkəran, Naxçıvan, Nu xa və digər yerlərdə 19 elektrik stansiyası
tikilmiĢ və yenidən bərpa olun muĢdu
345
.
SənayeləĢdirmənin gediĢində Azərbaycan zəhmətkeĢləri ço x çətinlikləri
dəf etməli olurdular. Zəruri vəsait və kadrlar çatıĢmırdı. Plan laĢdırma iĢində
inzibatçılıq, in zibati-amirlik və mü xtəlif əyintilər, tikintilərin tez-tez vaxtında
baĢa çatdırılmaması halları doğururdu ki, bu da əlavə vəsait tələb edirdi.
Respublika AXTġ Mərkəzdən asılı id i, müstəqil fəaliyyət göstərə bilmird i, əsaslı
tikintilərə b ilavasitə rəhbərlikdən məhru m idi.
Belə ki, AK(b)P IV qurultayının (fevral, 1922-ci il) A zərbaycan
qəzalarından sənayeləĢdirilməsi barəsində qəbul etdiyi qəran nəzərdə tutulan
səviyyədə yerinə yetirilməmiĢ qaldı. Bununla belə sənayeləĢdirmədə müsbət
nəticələr də əldə olunurdu ki, bunu sənayenin xüsusi çəkisinin kənd təsərrüfatına
nisbətində üstünlüyü göstərirdi. 1927/28-ci ildə sənaye məhsullarının xüsusi
çəkisi respublikanın xalq təsərrüfatının ümu mi məhsulunun 70,7 faizini, kənd
təsərrüfatı məhsulları isə 29,3 faizini təĢkil edird i
346
.
Beləliklə,
Azərbaycanda
"sosialist"
sənayeləĢdirmən in
əsas
istiqamətinin ancaq ümu mittifaq əhəmiyyətli sahənin - neft sənayesinin
inkiĢafına yönələn xətti ö zünü tam aĢkarlığı ilə nü mayiĢ etdirird i. Təb ii ki, bu
siyasət sənayenin Azərbaycanda tarixən yaran mıĢ birtərəfli in kiĢafında dəyiĢiklik
etməyə kö klü Ģərait yaratmırdı. Bu isə respublikanın bütün regionlarında