124
iqtisadi-mədəni proble mlərin və eləcə də ictimai-siyasi məsələlə rin bərabər və
yüksək səviyyədə həllinə imkan verməyən əsas səbəblərdən idi.
125
IV FƏS ĠL
AZƏRBAYCANDA YENĠ DÖVLƏT QURUC ULUĞU
§ 1. HAKĠMĠYYƏT ORQANLARI
Ġnqilab komitələrindən yoxsul komitələrinə keçilməsi. Azərbaycanda
sovet milli dövlət quruculuğu özünəməxsus Ģəraitdə gedirdi. Bu, sosial-iqtisadi
və ictimai-siyasi inkiĢafın konkret tarixi xüsusiyyətlərindən irəli gəlirdi. Lakin
ko mmunist partiyasının rəhbərliyi Azərbaycanda sosialist dəyiĢikliklərinin
həyata keçirilməsi sahəsindəki fəaliyyətində bu xüsusiyyəti əslində heç də
həmiĢə ardıcıl nəzərə almırdı.
Azərbaycanlı kadrların çatıĢmaması milli dövlət quruculuğunu
çətinləĢdirirdi. Yeni milli partiya və sovet kadrları hazırlamaq məqsədi ilə
məktəblər, kurslar Ģəbəkəsi yaradılmıĢdı. Moskvaya, Sverdlov Universiteti
nəzdindəki ġərq Ģöbəsinə 50 nəfər göndərilmiĢdi, onların 35-i qəzaların
nümayəndələri id i
1
.
Azərbaycanlılardan təcrübəli partiya iĢçiləri hazırlamaq üçün AKP-nin
II qurultayı (1920-ci il oktyabr) ali tipli partiya məktəbi yaratmağı qərara aldı və
digər millətlərdən olan məsul iĢçilərə Azərbaycan dilini öyrən məyi tövsiyə etdi
2
.
Kəndlilər arasında iĢ aparmaq üçün Bakı partiya təĢkilatı öz sıralarından
təĢkilatçılar ayırırd ı.
Azərbaycanlı fəhlələrdən partiya və sovet iĢçiləri hazırlamaq üçün
Bakın ın rayonlarında sahə siyasi savad məktəbləri fəaliyyət gostərirdi.
Azərbaycan zəhmətkeĢlərin i dövlətin idarə olunmasına, milli dövlət
quruculuğunda iĢtirak etməyə cəlb etmək üçün yerli milli kadrlar yaradılmasının
böyük əhəmiyyəti var id i. Bundan məqsəd partiya və sovet aparatının yerli
millətin zəh mətkeĢ əhalisi yaxınlaĢ masına imkan yaratmaq idi.
Azərbaycanda sovet milli dövlət quruculuğunun baĢlanğıc mərhələsi
sovetlərin deyil, Ġnq ilab ko mitələrin in yaradılması olmuĢdu. Sovetlər yalnız
Bakıda var id i.
1920-c i ilin iyununda Bakıda bir sıra qə zala rın inqilab ko mitələ rinin
qurultayı keçirildi. Qurultay Azərbaycanda dövlət quruculuğunun ilk nəticələrinə
yekun vurdu.
Azərbaycanda yeni dövlət quruculuğu çoxmillətli fəhlə sinfinin
çoxmillətli zəh mətkeĢ kəndlilərlə və mü xtəlif millətlərin digər əməkçi
nümayəndələri ilə Ġttifaqını geniĢləndirmək yo lu ilə həyata keçirilməli idi. Xalq
kütlələrin in dövlət idarəçiliyinə cəlb olun ması milli siyasəti həyata keçirməyin
mühü m Ģərtlərindən idi. Ona görə də hakimiyyət orqanları bu məsələyə xüsusi
126
diqqət yetirird ilər. On lar qəza kəndli qurultayları, bitərəf kəndli konfransları,
"kəndli həftəsi", geniĢ fəhlə konfransları keçirməklə Bakının ço xmillətli fəhlə
sinfinin A zərbaycan kəndlilərinə hərtərəfli kö məyin i təĢkil ed irdilər.
Azərbaycanda sovet dövlət quruculuğunun Ġkinci mərhələsi yo xsul
ko mitələrinin yaradılması oldu. Azərbaycanda da yoxsul ko mitələrin in
yaradılmasın ı Ģərtləndirən əsas səbəblər Sovet Rusiyasında olanlarla eyni idi,
lakin bəzi fərq li xüsusiyyətləri vardı. Əgər Sovet Rusiyasında yoxsul ko mitələri
volost və kənd sovetlərin in mövcud olduğu bir vaxtda yerli hakimiyyət orqanları
kimi təĢkil o lunmuĢdusa, Azərbaycanda isə sovetlərdən əvvəl kənddə sovet
hakimiyyətinin orqanları kimi yaradılırdı. Yo xsu l ko mitələri həmin dövrdə öz
rolunu yerinə yetirmiĢ kənd və məntəqə inqilab ko mitələrini əvəz ed irdi.
Azərbaycan Ġnqilab Komitəsinin 1920-ci il 23 sentyabr tarixli
dekretində göstərilirdi ki, əsil əməkçi kəndliləri təĢkil etmək və zəhmətkeĢ
hakimiyyətinin seçkili orqanları kənd deputatları sovetləri seçilənə qədər fəhlə -
kəndli höku mətinin siyasi, ərzaq və torpaq proqramını həyata keçirməyə qadir
olan orqanlar yaratmaq məqsədilə kəndlərdə sədrdən və dörd nəfər üzvdən ibarət
kənd yoxsulları ko mitələri (yo xsul ko mitələri) seçilməlid ir
3
.
Yo xsu l ko mitələrinə seçib-seçilmək hüququ yaĢı 18-dən yuxarı olan
yalnız yo xsul və ortabab kəndli qadın və kiĢilərə verilirdi. Elə ciddi siyasi
münasibət digər əhali təbəqələri nümayəndələrinın iĢtirakı ilə dövlət idarəçiliy ini
demokratik əsasda formalaĢdırmaq prinsiplərinə zidd id i. Qolço maq lar, varlılar,
sələmçilər, artıq taxılı və ya d igər ərzaq məhsulları o lan Ģəxslər, ticarət və sənaye
müəssisələrinin sahibləri, mu zdlu əməkdən müntəzəm istifadə edən, zəh mətsiz
gəlirlə, əmlakdan götürülən gəlirlə, kapitaldan aldığ ı faizlə dolanan, keçmiĢ polis
nəfərləri və baĢqa Ģəxslər, məh kəmə tərəfindən mühakimə olun muĢlar seçkilərə
buraxılmırd ılar. Aralarında çoxlu savadlı adamların olduğu imkanlı əhali
təbəqələri nümayəndələrin in siyasi fəaliyyətdən bu cür ucdantutma təcrid
olunması - xüsusənədə yoxsullar arasında belə adamlar o lmayan halda - real
gerçəkliyin özünə zidd id i, kənddə sinfi düĢmənçiliy i dərin ləĢdirib
kəskin ləĢdirirdi.
Dekretdə göstərilird i ki, A zərbaycan SSR-də yo xsul ko mitələri ö z
səlahiyyətləri daxilində və xid mət etdikləri ərazinin sərhədləri çərçivəsində ali
hakimiyyət orqanlarıd ır. Kənd yoxsul ko mitələ ri b ilavasitə qəza inqilab
ko mitələrinə və xalq daxili iĢlər ko missarlığ ına tabe id ilər. Mü xtəlif vəzifələri
yerinə yetird ikdə isə idarəçilik aidiyyəti ilə müvafiq xalq ko missarlıqlarına,
nahiyə və qəza inqilab ko mitələrinin Ģöbələrinə tabe idilər, halbuki dekretdə
deyilirdi ki, ―yo xsul ko mitəsi ko lleg ial Ģəkildə fəaliyyət göstərir‖
4
.
Kənd yoxsul ko mitələri haqqında əsasnamədə onların təĢkilinin
formaları, idarəetmə, kənd təsərrüfatı, yer quruluĢu sahəsində, kəndin iqtis adi,