112
kustar kooperasiya birliyi yaratdı. Kooperayanın məqsədi kustar istehsalını inkiĢaf
etdirmək və sosialist bölsməsinə qoĢmaq idi. Beləliklə, 1925/26-cı ildə
Azərbaycanda 5 milyon manatlıq məhsul istehsal edən 4 min kustar
kooperativləĢdirildi.
251
Kustar istehsalın mühüm sahələrindən biri olan xalçaçılıq xeyli zəifləmiĢdi.
1913-cü ildə toxunmuĢ xalçaların sayı 108 mindən çox olmuĢdu. Bu rəqəm 1924-
1925-ci ildə isə 161-ə enib 670 dəfədən çox azalmıĢdı. Çünki Azərbaycanın bütün
qəzalarında kütləvi xarakter daĢıyan bu xalq sənətinin tam bərpasına Ģərait
yaradılmırdı
252
.
Bəzi sənaye sahələri müharibədən əvvəlki səviyyəni ötüb-keçmiĢdi.
Məsələn, daĢ duz çıxarılması 1913-cü il səviyyəsinin 315 faizini, kükürd
kolçedanı 354 faizini, tütün məhsulları 325 faizini, pambıq ipliyi 146 faizini, bez parça
150 faizini təĢkil edirdi
233
. Azərbaycanda bir çox sahələr isə 1925/26-cı ildə 1913-cü il
səviyyəsinə yaxınlaĢmaqda idi. Sement istehsalı 1913-cü il istehsalının 91 faizini;
pambıq təmizlənməsi 80 faizini təĢkil edirdi
254
.
Lakin bəzi sənaye sahələri isə müharibədən əvvəlki səviyyədən xeyli geri
qalırdı. Barama toxumu tədarükü 1913-cü ildəkinin 30,6 faizini, ipəkəyirmə 27,4
faizini təĢkil edird i.
Xalq təsərrüfatı dirçəldikcə Azərbaycanın senzli sənayesinin ümumi
məhsulu da artaraq 1925/26-cı ildə 86,6 faiz
255
təĢkil etdi. 1924/25-ci ildə
respublikanın senzli sənaye sahəsində olan 121 dövlət müəssisəsinin istehsal etdiyi
məhsulun dəyəri 231,5 mln manat, 1925/26-cı ildə isə 323 mln manat id i
256
.
Artıq 1923-cü ildə Azərbaycan SSR-də bərpa prosesi uçün səciyyəvi hal
sənayedə ümumi məhsul artımının kənd təsərrüfatında ümumi məhsul artımının
üstələməsi idi
257
. 1927/28-ci ildə respublikanın bütün xalq təsərrüfatı məhsulunda
sənayenin payı 70,7 faiz, kənd təsərrüfatının payı isə 29,3 faiz olmuĢdu
258
.
Kənd təsərrüfatı. Azərbaycanın kənd təsərrüfatının bərpasında irəliləyiĢ
əldə olundu. 1921-1925-ci illərdə əkin sahəsi 500 min desyatindən 966 min
desyatinə çatdırıldı
259
. 1925/26-cı ildə respublika kənd təsərrüfatında məhsuldarlıq
müharibədən əvvəlki səviyyənin 80,2 faizi
260
, 1926/27-ci ildə isə 105 faizi
261
qədər
oldu. Ümumi əkin sahəsində pambıqçılığın keçmiĢ xüsusi çəkisinin bərpasının
mühüm xalq təsərrüfatı əhəmiyyəti var idi, 1925/26-cı ildə pambıq əkini sahəsi
1913-cü il səviyyəsinin 97,2 fa izini
262
, toplanmıĢ məhsulun isə 80,2 fa izin i
263
təĢkil ed irdi. Pambıq əkini sahəsi 1921 -ci ildə ümu mi əkin sahəsinin 0,9 faizini
təĢkil edirdisə, 1926-
ci
ildə 9,7 faizə çatdı
264
.
Azərbaycanda pambıqçılığ ın sürətlə bərpası, sərfəli qiy mət, pamb ıqçı
kəndlilərin taxıl və zəruri sənaye malları ilə təchiz edilməsi və aqrotexniki
tədbirlər onun gəlirli sahəyə çevrilməsinə səbəb olmuĢdu
265
. 1924-cü ildə
respublika pamb ıq istehsalı və xam pambıq tədarükünə rəhbərlik etmək üçün
113
xüsusi "Azdövlətpambıq" idarəsi yaradıldı
266
. Bu idarə əslində pambıq istehsalını
hər vəchlə qaldırmaq üçün pambıqçı kəndliləri həddindən artıq inzibati-amirlik
metodları ilə səfərbər edən ağır istismar orqanı ro lunu oynayırdı.
Üzü mçülük də yenidən bərpa olundu. 1925-1926-cı ildə ü zü mlü klərin
sahəsi 1913-cü ilin səviyyəsinə çatdı
267
.
Lakin əkinçiliy in bütün sahələri eyni səviyyədə bərpa olunmurdu.
Baramaçılıq geri qalırdı, 1926/27-ci ildə əldə edilmiĢ barama 1913-cü ildə
yetiĢdirilmiĢ baraman ın 60 faizini təĢkil edirdi
268
.
Heyvandarlıq da ço x çətinliklə d irçəlirdi 1925/26-cı ildə heyvandarlıq
məhsulu müharibədən əvvəlki səviyyənin 85,4 faizin i, mal-qaranın sayı isə 83,6
faizini təĢkil edirdi
269
. Atların, qoyun və keçilərin sayı 1914-cü ildəkindən bir
qədər çox idi. Lakin iribuynuzlu mal-qaran ın sayının artması müharibədən
əvvəlki səviyyədən hələ də çox geri qalırdı
270
.
Azərbaycanda kənd təsərrüfatının inkiĢafı üçün geniĢ suvarma sisteminə
böyük ehtiyac var idi. 1924-cü ilin sentyabrında Azərbaycan SSR A li Ġqtisadi
ġurası kəhrizlərin bərpası üçün 12 mln manat ayırdı. 1925-ci ildə suvarma
arxlarının bərpası və b ir ço xunun tikintisi baĢa çatdırıld ı. 1922-1925-ci illərdə
Mil və Muğan düzlərində Govur arxın ın, Əzizbəyov (keçmiĢ Yu xarı
Vərontsevski) adına kanalın, keçmiĢ Qolitsin arxın ın və baĢqalarının bərpası
üçün iĢlər görüldü. Naxçıvanda Fərhad və Xanulyar arxları təmir ed ild i. 1925-ci
ildə Sa mu x düzündə Qarasaqqal arxın ın çəkilməsinə baĢlandı
271
.
Suvarma iĢlərini respublikada 34 meliorasiya Ģirkəti təĢkil ed irdi.
Onların qüvvəsi ilə on iki suvarma məntəqəsi və 370 kəhriz tə mir o lunmuĢdu
272
.
Meliorasiyanın inkiĢafı yeni torpaq sahələrinin mənimsənilməsi üçün imkan
yaradırdı.
Kənd təsərrüfatının bərpası və inkiĢafı üçün hökumət tərəfindən
buraxılan borc mühü m rol oynayırdı. Azə rbaycan kənd təsərrüfatı bankı kəndli
təsərrüfatlarına və kənd təsərrüfatı kooperativlərinə müntəzəm borc verir,
toxu ma olan ehtiyacı ödə mə k üçün böyük məb ləğdə vəsait ayırırdı. 1922-1924-
cü illərdə kəndlilərə borc olaraq 700 min pud toxu mluq taxıl, 1923-1925-ci
illərdə isə kənd təsərrüfatının inkiĢafı üçün 11 milyon manatdan artıq pul
buraxılmıĢdı. Kəndli təsərrüfat ları müasir alətlərlə təmin edilirdi, 1923-1926-cı
illərdə Azərbaycan kəndliləri 18 minə qədər dəmir kotan və xeyli baĢqa kənd
təsərrüfatı alətləri aldılar
273
. Əkinçiliyin mexanikləĢdirilməsinə baĢlanmıĢdı.
1926-c ı ildə A zərbaycanın çöllərində artıq 250 traktor iĢləyirdi
274
.
Suvarma Ģəbəkəsinin geniĢlənməsində, elmi-tədqiqat üsullarının
əkinçilik aqrotexn ikası və mexanikləĢdirilməsinə tətbiqində də irəliləyiĢ baĢ
verdi. Kəndli təsərrüfatlarına dövlət tərəfindən yardım göstərmə kdən ötrü