54
hazırlamaq məqsədilə Moskvaya getdi. M.D.Hüseynov bütün bu məsələlər
barəsində V.Ġ.Len in və G.V.Çiçerinlə ətraflı söhbət etmiĢdi
83
.
V.Ġ.Lenin in iĢtirakı ilə 1920-ci il avqustun 5-də RK(b)P M K plenu mu
Azərbaycan SSR və RSFSR arasında qarĢılıq lı münasibətlər haqqında məsələni
mü zakirə etdi və G.V.Çiçerin baĢda olmaqla ko missiyaya müvafiq layihə
hazırlamağı tapĢırdı
84
.
Azərbaycan SSR ilə RSFSR arasında qarĢılıqlı münasibətlər haqqında
məsələ sentyabrın 6-da AK(b)P MK və BK-nın birləĢ miĢ iclasında, məsul
iĢçilərin iĢtirakı ilə həmkarlar ittifaqların ın rəyasət heyətlərində də müzakirə
olundu
85
.
V.Ġ.Lenin in
rəhbərliy i
və
A.A.Andreyevin,
F.E.Dzerjinskin in,
M.Ġ.Kalinin in, Ġ.V.Stalin in iĢtirakı ilə 1920-ci il sentyabrın 20-də RK(b )P M K
plenumu A zərbaycan SSR-lə müqavilənin Xalq Xarici ĠĢlər Ko missarlığ ının
təqdim etdiy i layihəsini mü zakirə etdi. Plenu m "Azərbaycan Respublikası ilə
müqavilə XKS-yə təqdim edilənə qədər gözdən keçirilmək və Azərbaycan
haqqında bizim siyasətimizin xarakterinə dair partiya qərarın ı həmin müqaviləyə
əlavə
et mək üçün" komissiya yaratmağı qəra ra a ldı
86
.
Azərbaycan
SSR-in
fövqəladə
və
səlahiyyətli
nümayəndəsi
B.A.ġahtaxtınski müqavilənin hazırlan masında fəal iĢtirak edirdi. Müqavilənin
layihəsi Azərbaycanda da müzakirə olunmuĢdu.
RSFSR ilə Azərbaycan SSR arasında müqavilə haqqında məsələnin həlli
prosesi bilavasitə partiya rəhbərliyi altında gedirdi. 1920-ci il sentyabrın 29-da
V.Ġ.Leninin sədrliyi ilə RK(b)P MK plenumu Azərbaycan SSR ilə RSFSR arasında
bağlanacaq müqaviləni təsdiq etdi.
Müqavilə 1920-ci il sentyabrın 30-da Moskvada imzalandı.
Ümu mən sovet respublikaları arasında qarĢılıqlı münasibətlərin yaranması
prosesinə, o cümlədən RSFSR ilə Azərbaycan SSR arasında bağlanan müqavilə
layihəsinin hazırlan masına Stalinin, Q.K.Orconikidze və A.Ġ.Mikoyanın
müdaxiləsi nəticəsində əsil beynəlxalq müqavilə deyil, zahirən ona oxĢar olan
yarımçıq bir müqavilə imzalandı.
Müqavilədə göstərilirdi ki, bir tərəfdən, Azərbaycan SSR hökuməti və
digər tərəfdən isə RSFSR hökuməti "Azərbaycan və Rusiyanın zəhmətkeĢ
kütlələrinin tam mənafe birliyinin dərk olunmasını əsas tutaraq və ancaq hər iki
respublikanın bütün qüvvələrini tam birləĢdirməklə ü mumi düĢmənə - imperialist
burjuaziyaya qarĢı ağır mübarizədə onların müvəffəqiyyət qazanma ların ın təmin
oluna biləcəyini nəzərə alaraq, bu müqaviləni bağlamağı qərara almıĢlar".
Müqavilənin birinci maddəsində deyilirdi: "Azərbaycan və Rusiya öz
aralarında sıx hərbi və maliyyə-iqtisadi ittifaq bağlayırlar"
87
.
55
Ġkinci maddədə göstərilirdi ki, hər iki respublika hərbi orqanlarını, xalq
təsərrüfatı, xarici ticarət, təchizat, dəmiryol və su nəqliyyatı, maliyyə, poçt və
teleqraf orqanlarını ən qısa müddətdə birləĢdirməlidirlər.
RSFSR və Azərbaycan SSR eyni zamanda, müqaviləyə əlavə olaraq,
ərzaq siyasətinin, poçtun, teleqrafın birləĢdirilməsinə və maliyyə, xarici ticarət,
iqtisadi siyasət məsələlərinə dair saziĢlər bağladılar. Azərbaycan SSR-in dəmir
yollarının "Azərbaycan dəmir yolları" adı alt ında RSFSR-in dəmiryol Ģəbəkəsinə
daxil edilməsi haqqında saziĢ isə hələ 1920-ci ilin avqustunadək imzalanmıĢdı.
Ərzaq siyasətinin birləĢdirilməsinə dair saziĢdə göstərilirdi ki,
"Azərbaycan SSR-in ərzaq siyasətinin əsasını RSFSR-də həyata keçirilən baĢlıca
prinsiplər təĢkil edir. RSFSR Xalq Ərzaq Komissarlığı ASSR əhalisini fasiləsiz
surətdə və tam vaxtında təchiz etmək üçün özündən asılı olan bütün tədbirləri
görür"
88
.
Poçt və teleqrafın idarə olunmasının b irləĢdirilməsi haqqında saziĢ
RSFSR-də çıxmıĢ müvafıq qanun və qərarların Azərbaycan SSR ə razisində tətbiq
edilməsin i nəzərdə tuturdu. SaziĢdə xalq poçt və teleqraf komissarlıqlarının birbaĢa
birləĢdirilməsi göstərilmir, yalnız bildirilirdi ki, Rusiya Respublikas ından gedən əsas
rabitələr, Azərbaycan ərazisindəki güclü radiostans iyalar, habelə beynəlxa lq poçt-
teleqraf rabitəsi bilavasitə RSFSR Xalq Poçt və Teleqraf Ko missarlığının
tabeliyindədir
89
.
Maliyyə məsələləri haqqında saziĢdə deyilirdi ki, RSFSR Xalq Maliyyə
Komissarlığı Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Soveti yanında özünün həlledici
səsə malik səlahiyyətli nümayəndəsini təyin edir. SaziĢdə birləĢmiĢ və
birləĢdirilmiĢ xalq ko missarlıqları üzrə smetaların təsdiqolunma qaydası da
müəyyənləĢdirilmiĢdi.
Xarici ticarət məsələlərinə dair saziĢə əsasən, Azərbaycan SSR baĢqa
ölkələrlə iqtisadi əlaqələr yaratmağı və onlarla müqavilələr bağlamağı yalnız
RSFSR Xalq Xarici ĠĢlər Komissarlığı vasitəsilə həll edə bilərdi. Bu baxımdan
aĢağıdakı fakt maraq doğurur: 1920-ci il iyulun 15-də AK(b)P MK bürosu mal
mübadiləsi barədə müqavilə bağlamaq haqqında Gürcüstanın menĢevik hökumətinin
təklifıni (neftlə mübadilə etmək üçün parça, ayaqqabı, kağız və s. təklif o lunurdu)
mü zakirə edərək, belə bir ticarət müqaviləsi bağlamağı qorara almıĢ və bunu onunla
əsaslandırmıĢdı ki, Azərbaycanın Rusiya ilə ümumi iqtisadi siyasəti var (neft
məsələsi ümumi məsələdir, onu birgə həll etmək lazımdır); siyasi məsələ iqtisadi
məsələ ilə sıx bağlıdır.
1920-ci il noyabrın 5-də AK(b)P MK Siyasi Bürosu xaric i ticarət haqqında
məsələni müzakirə edərək qərara aldı: "Azərxarici ticarəti Rusiyanın
Azərbaycanda, Ġranda və Türkiyədəki xarici ticarət idarələri ilə birləĢdirmək prinsip
etibarilə zəruri sayılsın"
90
.