52
vaxtlar ayrı-ayrı ko missarlıqla-məsələn, səhiyyə və maarifə aid səlahiyyət mandatı
olan nürnayəndələri müstəqil fəaliyyət göstərirdilər. Azərbaycan SSR-in
ko missarları b irbaĢa RSFSR-in nəinki müvafıq ko missarları ilə, hətta Leninlə,
Kalininlə birbaĢa məktub və telefonla əlaqə saxlayır, onların Moskvada qəbulunda
olurdular. Çox çəkmədi ki, komissarların səlahiyyət mandatı ləğv edild i.
N.Nərimanovun 1921-ci il 12 dekabr sərəncamı ilə Əliheydər ġirvani
(Mustafabəyov) Azərbaycan SSR-in RSFSR höku məti yanında səlahiyyətli
nümayəndəsi təyin olundu. Onun Azərbaycanın bayrağını yalnız öz otağında
asmağa ixtiyarı var idi! RSFSR XĠK çox vaxt nümayəndəliyi saymır, hətta onun
ləğvini istəyirdi. Nümayəndəlik yeddi Ģöbədə 75 iĢçisi ilə beĢ otaqda yerləĢirdi.
Tərkibində tez-tez kadr dəyiĢiklikləri və ixtisarlar baĢ verirdi, onların içərisində
azərbaycanlılar ermənilərdən də az, bəlkə də 5-10 faiz idi.
Sibirdə minlərlə Azərbaycanlı yaĢadığından, Ġrkutskidə Azərbaycan
Respublikasının konsulluğu bir müddət fəaliyyətdə idi. 1921-ci ilin noyabrından
RSFSR-in BaĢ konsulluğu Bakıda iĢə baĢ ladı və təqribən bir ildən sonra bağlandı.
B.V.Leqran Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan respublikalarında RSFSR-in
səlahiyyətli nümayəndəsi təyin edildi.
Maraqlıd ır ki, Ġrəvanda sovet hakimiyyəti elan olunandan iki gün sonra,
1920-ci il dekabrın 2-də, RSFSR ilə Ermənistan arasında səkkiz maddədən ibarət
müqavilə bağlandı. Birinci maddədə Ermənistan müstəqil sovet respublikası elan
olunurdu. Üçüncü maddədə isə göstərilirdi ki, Rusiya Sovet hökuməti Ermənistan ın
1920-c i il oktyabrın 23-nə kimi sahib olduğu aĢağıdakı ərazilərini - Ġrəvan
quberniyasının, Qars vilayəti hissəsinin, Zəngəzur qəzasının, Qazax qəzası
hissəsinin, Tiflis quberniyası hissəsinin "Sovet Erməni Respublikasının" tərkibinə
daxil o lduğunu mübahisəsiz təsdiq edir. Müqavilənin xüsusi bir müddəasında isə
regionda ağır cinayətlər törətmiĢ "erməni ordusu"nun komanda heyətinin sovet
hakimiyyəti Ermənistanda elan edilənədək göstərdikləri fəaliyyətə görə
məsuliyyətdən azad olduqları (heç bir məsuliyyət daĢımadıqları) həyasızcasına
qeyd cdilird i.
RSFSR ilə Azərbaycan SSR arasında müqavilə. Gənc respublikanın
gərgin daxili və xaric i vəziyyəti bütün sovet respublika ları ilə, ilk növbədə
RSFSR-lə dostluq münasibətləri və iqtisadi əlaqələ r yaradılmasın ı tələb ed irdi.
KeçmiĢ çar Rusiyasının ucqarlarında yaĢayan bütün xalqlar kimi,
Azərbaycan xalq ı da ü mid edirdi ki, təzə quruluĢ Ģəraitində onların arasında
tamamilə yeni münasibətlərin baĢlanğıcı qoyulacaq, rus xalqı ilə keçmiĢdə
Rusiyanın əsarətində olan xalq lar arasında tam azadlıq və müstəqillik zəmin ində
bərabər hüquqlu münasibətlər yaranacaq. V.Ġ.Len in yazırd ı: "Rus olmayan
millətlərin hamısına biz onların ö zünə məxsus respublikalar və ya mu xtar
53
vilayətlər vermiĢik"
79
.
Ancaq
bu
"qeyri-rus
millətlər" əslində "öz
respublikaların ın" yalnız "sovet" atributlarının sahibi olaraq qa ldılar.
1920-c i il mayın 20-də RK(b)P MK-nın qəbul etdiyi qərarda deyilirdi:
G.Çiçerinə tapĢırılsın ki, qarĢılıq lı münasibətləri müəyyənləĢdirmək üçün
danıĢıqlara baĢlamaq təklifi ilə A zərbaycan sovet hökumətinə mü raciət etsin.
Cavab alındıqdan sonra Krestinski, Çiçerin yoldaĢlardan, AXTġ-n in və hərbi
idarənin nümayəndələrindən ibarət komissiya təyin olunsun. Xalq Milli ĠĢlər
Ko missarlığının nü mayəndəsi yol. Ka minskiyə ko missiyada iĢtirak et məyə ica zə
verilsin.
RSFSR höku məti Xalq Xarici ĠĢlər Ko missarı G.V.Çiçerin öz imzası ilə
Azərbaycan SSR höku mətinin baĢçısı N.N.Nərimanova xüsusi nota göndərərək,
"ümu mi məqsədlərə nail olmaq naminə öz müntəzəm əməkdaĢlığı yolunda hər
iki Respublikanın b irgə fəa liyyətini asanlaĢdıran daimi qarĢılıqlı münasibət
formaları yaratmaq haqqında" danıĢıqlara baĢlamağ ı təklif etdi
80
. Notada
danıĢıqlar aparmaq üçün Moskvaya respublikadan daimi nümayəndə
göndərməyin vacibliyi göstərilirdi. Notada deyilird i: " Rusiyanın sovet hökuməti
zənn edir ki, məqsədlərimizin birliyi və fəhlə -kəndli quruluĢunun həmrəy liy i,
təbii, hər iki qardaĢ respublikan ı - Rusiya və Azərbaycan respublikalarını
rəsmiləĢdirilmiĢ sarsılmaz əlaqələr yaradılmasına gətirib çıxara bilər və bu
əlaqələr ü mu mi sovet siyasəti yolunda daimi əməkdaĢlığı asanlaĢdırar
81
.
G.V.Çiçerinin notası tezliklə qə zetlər vasitəsilə bəyan edildi. 1920-c i il
iyulun 13-də isə AK(b)P MK bürosu siyasi, hərbi və iqtisadi xara kterli bir sıra
məsələ ləri aydınlaĢdırmaq üçün Azərbaycan SSR-in nümayəndəsi kimi
Moskvaya - RSFSR Xa lq Ko mis rla rı Sovetinə gedəcək B.A.ġahta xtınskin in
məruzəsi haqqında məsələni mü zakirə etdi. Azərbaycan SSR ilə RSFSR
arasında qarĢılıq lı münasibətlər və B.A.ġahtaxtınskiyə veriləcək direktivlər
barəsində məsələlər iyulun 15-də AK(b)P M K bürosunda yenidən ınüzakirə
olundu və büro xüsusi ko missiyaya təklif etdi ki, Azərbaycan SSR-in RSFSR-
dəki nü mayəndəsi B.A.ġahtaxtınski üçün direktivlərin müddəaların ı iĢləyib
hazırlasın
82
.
1920-c i il iyulun 15-də Azərbaycan Ġnqilab Ko mitəsi xalq ədliyyə
ko missarı B.A.ġahtaxtınskin i fövqəladə səlahiyyətli nü mayəndə təyin etdi və ona
"RSFSR höku məti ilə bütün məsələlər, istər siyasi, istərsə də iqtisadi məsələlər
barədə danıĢıqlar aparmaq və sonradan təsdiq olunmaq Ģərti ilə, Azərbaycan SSR
adından hər cür müqavilə və öhdəliklər imzalamaq üçün" mandat verdi.
1920-c i il iyunun axırında Azərbaycan SSR-in xa lq xaric i iĢlə r
ko missarı M.D.Hüseynov da Sovet Rusiyası və Sovet Azərbaycanının qarĢılıqlı
münasibətləri məsələlərini aydınlaĢdırmaq, onların arasında sıx ittifaq yaratmaq,
habelə beynəlxalq məsələlər barədə fəaliyyət planını razılaĢdırmaq və iĢləyib