Türk ədəbi dillərinin birliyinə doğru
53
ġumer dilində yaranıb ki, daha sonralar bu yazıların dilini də
onların (ġumerlərin.-M.Ç.) dili də adlandırıblar. Bu dil, hələlik,
yeganə dildir ki, Babil mədəniyyətini yaradanlardan, oxĢəkilli
yazıları icad edənlərdən - ġumerlərdən bizə qədər gəlib çatmııĢdır,
bunu onların (ġumerlərin. - M.Ç.) dili də adlandırırıq‖. Bu dil
əsas (linqvistik .M.Ç.) əlamatlərinə görə Türk dillərinə uyğun
iltisaqi quruluĢlu dildir...‖
Azərbaycan ġumerĢünası R.Cəbiyev ġumer tarixindən
bəhs edərək yazmıĢdır: ‖ġumer dili Yer üzündə heç bir tayfanın
dilinə bənzəmir, amma həm də bu dil hamımızın ortaq dilimizdir‖.
Dövrümüzün tanınmıĢ alimi, ġumeroloq E.Əlibəyzadə_də_Türkiyə_alimi_A.Cavatın'>E.Əlibəyzadə də
Türkiyə alimi A.Cavatın yuxarıda qeyd olunan fikir və müla-
hizələrini dəstəkləyir. O, bu münasibətlə yazmıĢdır: ‖ Üc min ilə
yaxin bir müddət ərzində dünyanın qüdrətli alim və yazarlarının
qələmindən düĢməyən iskit türk tayfa birləĢmələri göydən
düĢməmiĢlər. Onlar ġumerlərin güclü axını və varisləri idi
...‖Müəllif mülahizələrini ümümiləĢdirib belə qənaətə gəlir ki,
―...ġumerlər müasir türk xalqlarının əcdadları, ulu babalarıdır‖
Əgər nəzərə alsaq ki, hər bir millətin milliliyini müəyyən
etmək üçün hər bir xalqın ərazi, iqtisadiyyat, dil və mədəniyyət
birliyi baĢlıca Ģərtlər hesab olunur...Çünki hər bir dilin tarixini
müəyyən etmək üçün onun mənĢəyi və tipologiyası, əsas lüğət
fondu və qrammatik quruluĢunun bənzərliyi və ya eyniliyi kifa-
yətdir...
Həmçinin, Türkiyə tarixçisi O.N.Tuna da ġumer - türk
dillərinin yaxınlığından bəhs edərək yazmıĢdir ki, Dünyada möv-
cud olan heç bir dil ġumer dilinə Türk dilləri qədər yaxın deyildir.
XIX əsrdə yaĢamıĢ alman alimi F.Hommel də ġümer və
türk dillərinin mənĢəyindən bəhs edərək 1891– ci ildə yazmıĢdır
ki , ġümer dili Altay - Türk dili ailəsinə qohumdur ...ġumer xalqı
Mərkəzi Asiyadan Ġkicayarasına köçən Altay-Türklərindən baĢqa
birisi deyildir ...
Dövrümüzün məĢhur alimi E.Əlibəyzadə ġumer dilinin
tarixini araĢdırarkən ―Azərbaycan xalqının mənəvi mədəniyyət
Mədəd Çobanov
54
tarixi‖ kitabında yazmıĢdır: ‖ġumerlər Dəclə - Fəratı elliliklə tərk
etdikdən sonra belə, ġumer dili Babilistanda din, elm və
mədəniyyət dili sayılmıĢdır‖ (səh.61)
Nizami Cəfərov: ―Azərbaycan: tarixi – kulturoloji
mülahizələr‖dən bəhs edərək yazmıĢdır: ―Ən qədim Azərbaycan
mədəniyyətinin tipologiyası arxeoloji tədqiqatlar əsasında
müəyyən olunur, - əlbəttə, həm maddi, həm də mənəvi mədə-
niyyətin öz arxeologiyası var, maddi arxeologiya göstərir ki,
Azərbaycan xalqı ən qədim dövrlərdən bütün maddi – mənəvi
varlığı ilə indiki Azərbaycan ərazisinə (tarixi Azərbaycana M.Ç.)
bağlıdır, mənəvi arxeologiya–folklorĢünaslıq da eyni həqiqəti
təsdiq edir: erkən orta əsrlərdə (V –X əsrlərdə. – M.Ç.)
formalaĢmıĢ (lakin, çox –çox qədim dövrlərin dünyagörüĢünü
daĢıyan) ―Kitabi – Dədə Qorqud‖ qədim Azərbaycan
mədəniyyətinin faktı kimi universal məzmuna malikdir, burada
həm elmi, həm də ədəbi – bədii təfəkkür əks olunur. ―Kitabi –
Dədə Qurqud‖da azərbaycançılıq (etikasından tutmtĢ estetikasına
qədər) ümumtürk konteksti ilə birlikdə təqdim edilir, burada bir
neçə min ilin təfəkkür enerjisi tarixi əlaqələnmə qanuna
uyğunluğu ilə süxurlaĢır...‖ (əbədiləĢir. - M.Ç.) (səh.16).
Amerika ġumerĢünası A.Oppenheym ġumer dilindən
bəhs edərək,‖Drevnyaya Mesopatomiya‖ əsərində yazmıĢdir:
‖Akkad dili ġumer dilini sıxıĢdırmağı davam etdirir və ya, hər hal-
da, onlarla rəqabət aparırdı, canlı həyatda, xüsusilə, ədəbi janrlar-
da və s. Onun iĢlənmə və nüfuz dairəsini sıxıĢdırırdı‖ (səh.40). Bu
mülahizədən belə qənaətə gəlmək olur ki, Akkad dili ġumer dilini
nə qədər sıxıĢdırsa da, yenə də ‖elm‖ və ―müqəddəs din‖ dili kimi
öz varlığını qoruyub saxlayırdı…
ġumerĢünaslıqla yaxından məĢğul olan H.Vinkler də öz
araĢdırmalarında yazmıĢdır ki, ġumer dili əsas linqvistik əlamət-
lərinə görə, Türk dillərinə uyğun aqqlütinativ – iltisaqi (söz kökü
dəyiĢməyən, Ģəkilçilər artırmaqla yeni sözlər yaradılan - M.Ç.)
quruluĢlu dildir.
Türk ədəbi dillərinin birliyinə doğru
55
ġumer mədəniyyətinin araĢdırıcılarından biri də PolĢa
alimi Z. Kosidovskiy ―Bibliya rəvayətləri‖ kitabında yazmıĢdır
ki, ―…bir çox sahədə biz o mədəniyyətin varisləriyik ki, beĢ min
il bundan əvvəl onu ġumer xalqının dühası yaratmıĢdır‖ (səh.25)
XX - XXI əsrlərin görkəmli yazıçısı və Türkoloq – ġume-
roloq alimi Oljas Süleymanov da ġumer xalqı və ġumer dili ilə
yaxından maraqlanmıĢ və özünün məĢhur ―ġumernamə‖əsərini
yazmıĢdır. Müəllif həmin əsərində yazmıĢdır ki, ġumer və Türk
dilləri qohumdur. Ancaq bu qohumluq genetik deyil…
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, dillərin qohumluğu xalq-
ların genetik qohumluğu ilə deyil, dillərin geneoloji və tipoloji,
lüğət və qrammatik quruluĢu ilə müəyyən edilir.
ġumer və Türk dillərinin tarixi ilə məĢğul olan Elize
Reklü öz araĢdırmalarında yazmıĢdır ki, ‖ən qədim ox Ģəkilli
yazıların dilində…Turan və Ural - Altay dilləri ilə birbaĢa qo-
humluq vardır‖. Bu mülahizədən belə qənaətə gəlmək olur ki,
dilçilik baxımdan ġumer dili Turan və Ural-Altay dilləri ilə bir-
baĢa qohumdur.(səh.147.)
ġumer tarixi və mədəniyyəti ilə yaxından məĢğul olan
D.Q.Reder də ġumer dilinin baĢqa dillərlə əlaqələrindən bəhs
edərkən yazmıĢdır ki,‖ġumerlərin dili ayrıca bir dildir…, o aqqlü-
tinativ dillər ailəsinə daxildir və öz quruluĢuna görə, ən çox türk
dilləri ilə müqaisə edilə bilər‖(səh.15)
ġumer mənbələrindən aydın olur ki, qədim ġumerdə ‖Ana
dili‖ deyilən bir termin də iĢlədilmiĢdir.Çox güman ki, Ģumerlər
―Ana dili‖ ifadəsini ya ―ədəbi dil‖, ya da ―rəsmi dil‖ mənalarında
iĢlədiblər…(səh.159)
Müasir Ģumeroloq Rizvan Cəbiyev ġumerlərin tarixinə
həsr etdiyi ―ġumer kilidi‖adlı monoqrafiyasında yazır : ‖E.ə.V
minillikdə və hələ ondan xeyli əvvəl bu ərazilərdə - Dəclə və Fə-
rat çaylarının həm yuxarı, həm də aĢağı axınında bu gün ―türk‖
adi ilə tanınan tayfalar yaĢayırdılar, tədricən bu yerlərə digər tay-
falar da köçüb gəldilər …‖(səh.154)
Dostları ilə paylaş: |