Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

15 

 

sahilini  əhatə  edirdi.  Həmin  rəyə  görə  Kür  və  Araz  çayları  arasındakı  ərazi 

ermənilərə  məxsus olmuĢ, yalnız  387-ci ildən sonra Albaniyaya keçmiĢ, lakin buna 

baxmayaraq  etnik,  siyasi  və  mədəni  cəhətdən  Ermənistanın  Ģərq  vilayətləri  hesab 

olunmaqda  davam  etmiĢdi.  1784-cü  ildə  irəli  sürülən  bu  iddia  erməni  alimi 

M.Çamçyana  məxsusdur.  Bu   fikri  əsaslandırmaq  üçün  son ralar  bir  sıra  cəhdlər 

edilmiĢdir.  Bəziləri  (S.T.Yeremyan,  K.  V.Trever) belə  hesab  edirlər  ki,  Kü rün  sağ 

sahilindəki alban vilayətləri e.ə. II əsrdə erməni hökmdarı I ArtaĢes tərəfindən iĢğal 

edilmiĢ  və  387-ci  ilə  kimi  Ermən istanın  tərkib ində  qalmıĢdır.  Digərləri  ("Erməni 

xalq ının  tarixi",  1951)  bu  hadisəni  ermən i  hökmdarı  II  Tiqranın  e.ə.  I  əsrdə  baĢ 

vermiĢ  iĢğalları 

ilə  bağlayırlar.  Daha  baĢqalarının  (A.P.Novoseltsev, 

A.ġ.Mnatsakanyan,  B.  A.  Ulubabyan)  fikrincə,  bu  ərazilər  (Arsax,  Uti  və 

Paytakaran)  əzəldən  erməni  məmləkətinin  v ilayətləri  olmuĢ,  yalnız  387-ci  il 

müqaviləsinə görə Albaniyaya birləĢdirilmiĢdilər.  

Birinci  iki  nöqteyi-nəzərin  müəllifləri,  baĢlıca  olaraq,  Strabonun 

"Coğrafiya"sının,  V  əsr  erməni  müəllifi  Favstos  Buzandın  və  "VII  əsr  erməni 

coğrafiyası"nın 

məlu matlarına 

əsaslanmıĢlar. 

Strabonun 

məlu matların ın 

öyrənilməsi  göstərir  ki,  ermən i  hökmdarı  I  A rtaĢes  alban  vilayətlərindən  yalnız 

Paytakaran -  Kaspiananı iĢğal et miĢdir. II Tiqranın  iĢğallarına gəld ikdə  isə, yunan 

və  Roma  mənbələrinin  araĢdırılması  bu  iĢğalların  alban  torpaqlarına  toxun-

mad ığını  sübut  edir.  E.ə.  70-ci  illərdə  b ilavasitə  erməni  torpaqlarından  baĢqa 

Atropatena, ġimali Mesopotamiya, Korduena, Suriya, Adiabena, Finikiya, Kilikiya 

da  II  Tiqran  dövrü  Ermənistanının  tərkib inə  daxil  idi  (Y.A.Manandyan, 

M.M.Dyakonov).  Lu kull və  Po mpey tərəfindən II Tiqranın  məğlub edilməsi onun 

dövlətini süquta yetirdi.  E.ə.  66-cı ildə bağlanmıĢ sülh müqaviləsinə görə II Tiqran 

iĢğal  etdiyi  bütün  ərazilərdən  imtina  etməli  o ldu.  Mənbədəki  məlu mata  görə, 

Pompey  Tiqrana  irsən  çatmıĢ   məmləkəti  onda  saxladı,  ələ  keçird iyi  torpaqları  isə 

ondan  aldı.  ĠĢğal  edilmiĢ  torpaqlardan  yalnız  ġimali  Mesopotamiya  və  Korduena 

Ermənistanın tabeliyində qaldı.  Beləliklə, erməni dövləti  məhz  Ermən istan yaylası 

hüdudlarında  saxlanıldı.  Alban  vilayətlərinin  II  Tiqran  tərəfindən  fəth  olunması 

ehtimalını  qəbul  etsək  belə,  onun  dövlətinin  süqutundan  sonra  həmin  vilayətlər 

iĢğal  edilmiĢ  baĢqa  ərazilərlə  birlikdə  Ermən istandan  təcrid  olunmalı  id ilər. 

Ermənistan ərazisin i, onun sərhədlərini rəs mi təsdiq edən e.ə. 66-cı, eramızın 37-ci 

və 298-ci illər müqavilələrində alban vilayətləri haqqında heç bir söz deyilmir.  

Albaniyanın  Kür  çayı  boyunca  keçən  cənub  sərhədi  haqqında  sonuncu 

nöqteyi-nəzər  baĢlıca  olaraq  yunan-Roma  müəlliflərinin  (Strabon,  Plutarx, 

Pompey, Dion Kassi, Appian) və V-VIII əsrlər ermən i tarixç ilə rin in  məlu mat lar ına 

əsaslanır. Onu da qeyd etmə liyik ki, bu nöqteyi-nəzərin müəllifləri ilkin qaynaqlara 

həddindən çox  inanır, onlara  münasibətdə tənqidilikdən uzaq id ilər. Nəzərə almaq 

lazımd ır  ki,  antik  müəlliflərin  məlu matları  Cənubi  Qafqaza  yaxĢı  bələd  o lmayan 

Patrokl  və  Eratosfendən,  eləcə  də  məqsədləri  Albaniyanı  öyrən mək  deyil,  Pont 

hökmdarı M itridatı təqib etmək o lan ro malı yürüĢ iĢtirakçılarından əldə edilmiĢdir. 

---

16 

 

Bizi  ma raqlandıran  məsələdə  antik  müəlliflərin  təsadüfi,  ziddiyyətli  xa rakter 

daĢıyan məlu matlarına kor-koranə yanaĢmaq, onları yerli  mənbələrdən daha üstün 

tutmaq,  sözsüz  ki,  səhv nəticələrə  səbəb  olardı.  O  da  Ģübhə doğurmur  ki,  Moisey 

Kalan katlı  öz  ölkəsinin  tarixin i  və  coğrafiyasını  Pont  hökmdarına  qarĢı 

qısamüddətli  yürüĢdə  iĢtirak  edən  romalılardan  daha  yaxĢı  bilmiĢ  və  öyrənmiĢdi. 

Alban tarixçisi Moisey Kalankatlın ın və "erməni tarixin in atası" Movses Xorenat-

sinin  məlu matlarına görə, eramızın I əsrində Albaniyanın cənub sərhədi Araz çayı 

boyunca keçird i. 

Ġndi  də  Ermən istan  və  Albaniyanın  o  dövrdəki  real  vəziyyətinə  nəzər 

salaq;  e.ə.  66-cı  ildən  eramızın   387-ci  ilinədək  baĢ  verən  hadisələrin  gediĢatının 

Ermənistan və Albaniyanın taleyinə necə təsir etdiyin i müĢahidə edək.  

Məlu mdur  ki,  e.ə.  66-cı  ildən  sonra  II  Tiqran ın  varisi  II  Artavazd ın 

dövründə  Ermən istan  özünü  "Roma  xalq ının  dostu  və  müttəfiqi"  elan  etməyə 

məcbur olmuĢdu ki, bu da faktiki olaraq Ro madan  asılılığ ı  boynuna  almaq    idi.   

E.ə.      30-20-ci      illərdə  Ermənistanın  siyasi  həyatı  haqqında qiymətli  məlu matları 

numizmatik  abidələr  verir;  ilk  dəfə  məh z  onlar  Ermən istanın  iĢğal  olun ması, 

məmləkətin  süqut  etməsi  haqqında  xəbər  verir,  ro malıların  Ermənistan  üzərində 

qələbəsini vəsf edir.  Ġmperator Avqust zamanında  Ro ma qoĢunlarının  Ermənistanı 

iĢğal  etmələri  münasibətilə  kəsilmiĢ  sikkələr  üzərində  alleqorik  olaraq  məğlub 

olmuĢ  öküz,  yaxud  əlləri  və  qolları  bağlı  əsir,  gənc  erməni  döyüĢçüsünün  aman 

diləyən Ģəkli həkk ed ilmiĢdir (X.A.MuĢeqyan). 

E.ə.  I  əsrdən  eramızın  II  əsrinə  qədər  olan  u zun  müddət  ərzində  iĢğalçı 

Ro ma  qoĢunları  Ermənistanda  qalmıĢ,  həmin  qoĢunların  baĢ çıları  isə  ölkən in 

faktiki  sahibi  olmuĢlar.  On ların  kö məyi  ilə  59-cu  ildən  erməni  hökmdarları  gah 

Ro manın,  gah  da  Parfiyanın  tərəfini  tutmuĢlar.  63-cü  ildə  Ro ma  ilə  Parfiya 

arasında bağlanılmıĢ müqaviləyə əsasən Ermənistan ikiqat tabeliyə düĢmüĢdü. 

Albaniyada  isə  e.ə.  I  əsrdən  eramızın  63-64-cü  illərinə  kimi  yerli 

hökmdarlar hakimlik etmiĢlər. Plutarxın  və Appianın məlu matlarına görə, ro malılar 

Albaniyanı öz əyalətlərinə çevirə bilməd ilər.  63-cü ildən sonra arĢakilə r sülaləsinin 

kiçik  qolu  A lbaniyada  möhkəmləndi.  Alban  hökmdarları  ö z  sikkələrin i  zərb 

etdirdilər. 

Era mızın  114-cü  ilinə  qədər  parfiyalıla rın  asılılığ ında  qalan  Ermən istan 

onlardan  təcrid  edilərək,  115-ci  ildə  Ro ma  əyaləti  elan  edildi.  Trayanın  xələfi 

Adrian  arĢakilər  sülaləsini  erməni  taxtında  bərpa  etdi.  Bununla  belə,  Roma 

qoĢunları  185-ci  ilədək  Ermənistanda  qaldılar,  imperiya  əsgərləri  isə  hətta  erməni 

hökmdarı Papın (369-374) vaxtında da hökmdar sarayında yaĢayırdılar. Ermən istan 

358-c i ilə kimi Ro ma imperiyasına vergi vermə kdə dava m edirdi (N.Q.Qa rsoyan). 

III  əsrə  kimi  Ermənistanın  arĢaki  hökmdarları  irsi  hakimiyyətə  malik 

deyildi.  On lar  Ro man ın  razılığı  ilə  erməni  taxtın ı  tutan  Parfiya  məmləkətin in 

nümayəndələri id ilər. 

Albaniyanın 

o 

dövrdəki 

vəziyyəti 

Ermən istanda 

olduğundan 

---