13
lpinləri Samur çayın ın yuxarı və orta his səsində və ya Alazan çayı vadisində
yerləĢdirirlər. Gö rünür, lpinlər Samur çayının mərkəzi hissəsindən Alazan
vadisinədək Ģərqdən qərbə doğru uzanan ərazidə məskunlaĢmıĢdılar.
Kambisena (Kambecan) vilayəti Albaniyanın Ģimal-qərbində Ġberiya
sərhədində yerləĢmiĢdi. O, Ģimal-qərbdə Alazan çayın ın orta axarından və Ġoridən
tutmuĢ cənubda Kür çayınadək, Ģərqdə isə Alazan, Ġori və Kür çayların ın
qovĢağınadək olan ərazin i əhatə edirdi. Bu vilayət daĢlı ġirak yaylasının y arısını
tuturdu. Burada albanlar, lpin lər, skif, ya sak tayfaları nəsillərindən olanlar və
nəhayət, savirlər yaĢayırdılar. Bəzi tədqiqatçılar (məsələn, A.Yanovski) Alazan
çayı vadisində çilb ləri (silv ləri) də yerləĢdirirlər.
Eceri (Heceri) vilayətinin adı müasir Uca r Ģəhərinin adında qorunub
saxlan mıĢdır. Mənbələrdən ("AĢharatsuys") görünür ki, bu vilayət DəĢti-Bazqan da
adlanırdı. O, Qəbələ v ilayətindən cənubda, Qarasu və Gird iman çayları aras ındakı
ərazidə yerləĢirdi, cənub sərhədi Kür çayına çatırdı.
Qəbələ vilayəti tarixi Eceri vilayətindən Ģimalda, ġəki və Çoqa vilayətləri
arasında yerləĢirdi. Antik və erkən orta əsrlər A lban dövlətinin ilk paytaxtı o lan
Qəbələ Ģəhəri bu vilayətdə idi. Sasanilərin təyin etdikləri mərzbanların
iqamətgahına çevrilən Qəbələ bununla əlaqədar "Vostani Mərzban" adlanmağa
baĢlayır. Bu vilayətin Ģimalında xeçmataklar, ijimaxlar, qluarlar, qatlar, cənubunda
isə albanlar, xəzərlər, hunlar, bıılqarlar, barsillər yaĢayırdılar. K.V.Treverin
fikrincə, tavasparlar, xeç matakla r, quqarla r, q luarla r, qatla r Qafqa z etnosu idilər.
Tarixi ġəki (Şako, Şake) vilayəti eyni adlı mərkəzi ilə (ġake, gürcü
mənbələrində Nu xpato) Albaniyanın Ģimal-qərb ində, Qafqaz sıra dağların ın
ətəyində, Qəbələ vilayətindən Ģimal-qərbdə yerləĢird i; bu vilayət qərbdən və
cənub-qərbdən tarixi Kamb isena vilayəti ilə, Ģimal-Ģərqdən Lpiniya, cənub-Ģərqdən
isə Qəbələ ilə həmsərhəd idi.
Belə güman edirlər ki, antik dövrdə Ay - Selena ilahəsinin məbədi ġəki
vilayətində yerləĢird i. ġəkidə albanlarla yanaĢ ı, qədim skif və ya sak tayfaların ın
nəsilləri (bu öz əksini ġəki toponimində tapmıĢdır), eləcə də zeken lər (tsekan),
xenukla r (henio xla r) yaĢayırdıla r.
Sağ sahil Albaniyası isə siyasi-inzibati baxımdan dörd iri nəhəng əyalətə
bölünürdü: Arsax, Utik, Paytakaran və Sünik. On ların hər biri ö z növbəsində
həmçinin kilsə-in zibati vahidləri də olan qavarlara - vilayətlərə ayrılırdı.
Azərbaycanın cənub-Ģərq hissəsində yerləĢən Paytakaran (yunan-Roma
mənbələrində Kaspiana, fars-ərəb mənbələrində Balasakan, Balasacan) əyaləti M il
və Muğan düzlərinin bir hissəsini, Kür çayından aĢağıda olan ərazin i tııtur, Ģərqdə
Xəzər dənizinədək u zanırd ı.
Məlu mdur ki, e.ə. II əsrdə erməni hökmdarı I ArtaĢes tərəfindən iĢğal
olunmuĢ Kaspiana - Paytakaran e.ə. 55-ci ilə qədər Ermənistanın tərkibində
qalmıĢdı. Bundan sonra Kaspiana (Paytakaran) siyasi baxımdan gah Albaniyaya,
gah da Atropatenaya meyil göstərmiĢ, gah birincinin, gah da ikincin in tərkibində
14
olmuĢdur. Eramızın IV əsrin in ikinci yarısından Kaspiana - Paytakaran qəti olaraq
alban vilayəti oldu. Bu vilayətin mərkəzi eyni adlı Paytaka ran - Beyləqan Ģəhəri
idi. Vilayət ara-sıra ö zünəməxsus daxili mu xtariyyətdən də istifadə edirdi. I
ġapurun fars yazısında (III əsr) onun fəth etdiyi ölkələr sırasında Paytakaran
vilayətinin adı Albaniya, Ġberiya və Ermən istanla yanaĢı çəkilir. VII əsr erməni
coğrafiyasında Balasakan ġimali Qafqaz kustuna daxil olan ölkələr sırasında
xatırlanır. Paytakaran vilayətində kaspilər, balasiçlər, balaslar, hunlar, xəzərlər,
akasirlər, aynianlar yaĢayırdılar.
Bəzi tədqiqatlar kaspiləri dil cəhətdən Ön Asiya xalq larına qohum hesab
edir, d igərləri isə Dağıstan tayfalarına aid edirlər.
Kür çayının sol sahilində yerləĢən tarixi Utik (yunan mənbələrində Otena)
vilayəti Ģərqdən Paytakaran, cənubdan Arsax, Ģimaldan Kür çay ı arasındaydı;
vilayətin qərb hüdudları Albaniyanın Ġberiya ilə sərhədinə qədər uzanırdı.
Albaniyanın ikinci və sonuncu paytaxtı olan Bərdə (Partav) Ģəhəri bu vilayətdə
yerləĢirdi. 551-ci ildən Bərdə Albaniya katolikosunun (patriarxın ın), 630-cu ildən
isə Mihranilər sülaləsindən olan ilk alban hökmdarı Varaz Qriqorun iqamətgahına
çevrilir. Uti əyaləti - qavarı öz növbəsində inzibati vahidlərə bölünürdü; onlardan
ən mühü mü Sakasena (ġakaĢen) və Qard man (Girdiman) idi.
Utidə məskunlaĢmıĢ utilər, qarqarlar, savdeylər ənənəyə görə albanların
əfsanəvi əcdadı Aranın nəslindən hesab olunurdular. Bu, onların alban ittifaqı
tərkib indəki ən qədim yerli tayfalardan olduğunu söyləməyə əsas verir. Avtoxton
(yerli) əhali ilə yanaĢı, Sakasenada saklar, Girdimanda Ġran mənĢəli M ihranilər
məskunlaĢ mıĢdılar. Bu tayfaların adları öz əksini toponimlərdə tapır. Qarqarların
adları isə Qarqar dü zündə (indiki Mil dü zü) qalır. Mənbələr V-VI əsrlərdə burada
yaĢayan kəngərlər və savirlər haqqında da məlu mat verir.
Tarixi Arsax (antik mənbələrdə Orxistana) vilayəti sağ sahil Albaniyasının
(Hazırda Qarabağın dağlıq hissəsi və Mil düzü) əyalətlərindən biri id i. "Erməni
coğrafiyası"na görə bu əyalət öz növbəsində 12 kiçik inzibati vahidə bölünürdü.
Arsax əhalisini albanlar, qarqarlar, hunlar, xəzərlər, barsillər təĢkil edirdi.
Alban dövlətinin süqutundan sonra patriarxlığın mərkəzi Arsaxa keçir.
Mənbələrdə Arsax " möhkəmləndirilmiĢ vilayət", "möhkəm ö lkə" adlan ırd ı.
Sünik (Sisakan, Sisəcan) vilayəti Albaniyanın lap cənubunda, Arazın sol
sahilində yerləĢirdi. K.V.Trever haqlı olaraq Sünikin etnik, siyasi və mədəni
cəhətdən Ermənistandan daha çox Albaniya və Atropatena ilə bağlılığ ını qeyd edir.
Bu vilayət müəyyən dövrlərdə (Ermən istan 387-ci ildə Ġran və Bizans arasında
bölüĢdürüldükdən sonra) siyasi cəhətdən gah Albaniyanın, gah da Atropatenanın
tərkib ində olmuĢdu. Sünik - Sisakan əhalisi əsasən avtoxton idi, V əsrdə burada
kəngərlər məskən saldılar.
Bu alban vilayətlərin in hər biri daha kiçik in zibati vahidlərə bölünürdü.
Siyasi sərhədlər. Elmdə belə b ir fikir var ki, qədim və erkən orta əsrlər
dövrlərində Albaniya Kürdən Ģimala doğru ərazini tııtur, yəni ancaq Kürün sol