15
sahilini əhatə edirdi. Həmin rəyə görə Kür və Araz çayları arasındakı ərazi
ermənilərə məxsus olmuĢ, yalnız 387-ci ildən sonra Albaniyaya keçmiĢ, lakin buna
baxmayaraq etnik, siyasi və mədəni cəhətdən Ermənistanın Ģərq vilayətləri hesab
olunmaqda davam etmiĢdi. 1784-cü ildə irəli sürülən bu iddia erməni alimi
M.Çamçyana məxsusdur. Bu fikri əsaslandırmaq üçün son ralar bir sıra cəhdlər
edilmiĢdir. Bəziləri (S.T.Yeremyan, K. V.Trever) belə hesab edirlər ki, Kü rün sağ
sahilindəki alban vilayətləri e.ə. II əsrdə erməni hökmdarı I ArtaĢes tərəfindən iĢğal
edilmiĢ və 387-ci ilə kimi Ermən istanın tərkib ində qalmıĢdır. Digərləri ("Erməni
xalq ının tarixi", 1951) bu hadisəni ermən i hökmdarı II Tiqranın e.ə. I əsrdə baĢ
vermiĢ iĢğalları
ilə bağlayırlar. Daha baĢqalarının (A.P.Novoseltsev,
A.ġ.Mnatsakanyan, B. A. Ulubabyan) fikrincə, bu ərazilər (Arsax, Uti və
Paytakaran) əzəldən erməni məmləkətinin v ilayətləri olmuĢ, yalnız 387-ci il
müqaviləsinə görə Albaniyaya birləĢdirilmiĢdilər.
Birinci iki nöqteyi-nəzərin müəllifləri, baĢlıca olaraq, Strabonun
"Coğrafiya"sının, V əsr erməni müəllifi Favstos Buzandın və "VII əsr erməni
coğrafiyası"nın
məlu matlarına
əsaslanmıĢlar.
Strabonun
məlu matların ın
öyrənilməsi göstərir ki, ermən i hökmdarı I A rtaĢes alban vilayətlərindən yalnız
Paytakaran - Kaspiananı iĢğal et miĢdir. II Tiqranın iĢğallarına gəld ikdə isə, yunan
və Roma mənbələrinin araĢdırılması bu iĢğalların alban torpaqlarına toxun-
mad ığını sübut edir. E.ə. 70-ci illərdə b ilavasitə erməni torpaqlarından baĢqa
Atropatena, ġimali Mesopotamiya, Korduena, Suriya, Adiabena, Finikiya, Kilikiya
da II Tiqran dövrü Ermənistanının tərkib inə daxil idi (Y.A.Manandyan,
M.M.Dyakonov). Lu kull və Po mpey tərəfindən II Tiqranın məğlub edilməsi onun
dövlətini süquta yetirdi. E.ə. 66-cı ildə bağlanmıĢ sülh müqaviləsinə görə II Tiqran
iĢğal etdiyi bütün ərazilərdən imtina etməli o ldu. Mənbədəki məlu mata görə,
Pompey Tiqrana irsən çatmıĢ məmləkəti onda saxladı, ələ keçird iyi torpaqları isə
ondan aldı. ĠĢğal edilmiĢ torpaqlardan yalnız ġimali Mesopotamiya və Korduena
Ermənistanın tabeliyində qaldı. Beləliklə, erməni dövləti məhz Ermən istan yaylası
hüdudlarında saxlanıldı. Alban vilayətlərinin II Tiqran tərəfindən fəth olunması
ehtimalını qəbul etsək belə, onun dövlətinin süqutundan sonra həmin vilayətlər
iĢğal edilmiĢ baĢqa ərazilərlə birlikdə Ermən istandan təcrid olunmalı id ilər.
Ermənistan ərazisin i, onun sərhədlərini rəs mi təsdiq edən e.ə. 66-cı, eramızın 37-ci
və 298-ci illər müqavilələrində alban vilayətləri haqqında heç bir söz deyilmir.
Albaniyanın Kür çayı boyunca keçən cənub sərhədi haqqında sonuncu
nöqteyi-nəzər baĢlıca olaraq yunan-Roma müəlliflərinin (Strabon, Plutarx,
Pompey, Dion Kassi, Appian) və V-VIII əsrlər ermən i tarixç ilə rin in məlu mat lar ına
əsaslanır. Onu da qeyd etmə liyik ki, bu nöqteyi-nəzərin müəllifləri ilkin qaynaqlara
həddindən çox inanır, onlara münasibətdə tənqidilikdən uzaq id ilər. Nəzərə almaq
lazımd ır ki, antik müəlliflərin məlu matları Cənubi Qafqaza yaxĢı bələd o lmayan
Patrokl və Eratosfendən, eləcə də məqsədləri Albaniyanı öyrən mək deyil, Pont
hökmdarı M itridatı təqib etmək o lan ro malı yürüĢ iĢtirakçılarından əldə edilmiĢdir.
16
Bizi ma raqlandıran məsələdə antik müəlliflərin təsadüfi, ziddiyyətli xa rakter
daĢıyan məlu matlarına kor-koranə yanaĢmaq, onları yerli mənbələrdən daha üstün
tutmaq, sözsüz ki, səhv nəticələrə səbəb olardı. O da Ģübhə doğurmur ki, Moisey
Kalan katlı öz ölkəsinin tarixin i və coğrafiyasını Pont hökmdarına qarĢı
qısamüddətli yürüĢdə iĢtirak edən romalılardan daha yaxĢı bilmiĢ və öyrənmiĢdi.
Alban tarixçisi Moisey Kalankatlın ın və "erməni tarixin in atası" Movses Xorenat-
sinin məlu matlarına görə, eramızın I əsrində Albaniyanın cənub sərhədi Araz çayı
boyunca keçird i.
Ġndi də Ermən istan və Albaniyanın o dövrdəki real vəziyyətinə nəzər
salaq; e.ə. 66-cı ildən eramızın 387-ci ilinədək baĢ verən hadisələrin gediĢatının
Ermənistan və Albaniyanın taleyinə necə təsir etdiyin i müĢahidə edək.
Məlu mdur ki, e.ə. 66-cı ildən sonra II Tiqran ın varisi II Artavazd ın
dövründə Ermən istan özünü "Roma xalq ının dostu və müttəfiqi" elan etməyə
məcbur olmuĢdu ki, bu da faktiki olaraq Ro madan asılılığ ı boynuna almaq idi.
E.ə. 30-20-ci illərdə Ermənistanın siyasi həyatı haqqında qiymətli məlu matları
numizmatik abidələr verir; ilk dəfə məh z onlar Ermən istanın iĢğal olun ması,
məmləkətin süqut etməsi haqqında xəbər verir, ro malıların Ermənistan üzərində
qələbəsini vəsf edir. Ġmperator Avqust zamanında Ro ma qoĢunlarının Ermənistanı
iĢğal etmələri münasibətilə kəsilmiĢ sikkələr üzərində alleqorik olaraq məğlub
olmuĢ öküz, yaxud əlləri və qolları bağlı əsir, gənc erməni döyüĢçüsünün aman
diləyən Ģəkli həkk ed ilmiĢdir (X.A.MuĢeqyan).
E.ə. I əsrdən eramızın II əsrinə qədər olan u zun müddət ərzində iĢğalçı
Ro ma qoĢunları Ermənistanda qalmıĢ, həmin qoĢunların baĢ çıları isə ölkən in
faktiki sahibi olmuĢlar. On ların kö məyi ilə 59-cu ildən erməni hökmdarları gah
Ro manın, gah da Parfiyanın tərəfini tutmuĢlar. 63-cü ildə Ro ma ilə Parfiya
arasında bağlanılmıĢ müqaviləyə əsasən Ermənistan ikiqat tabeliyə düĢmüĢdü.
Albaniyada isə e.ə. I əsrdən eramızın 63-64-cü illərinə kimi yerli
hökmdarlar hakimlik etmiĢlər. Plutarxın və Appianın məlu matlarına görə, ro malılar
Albaniyanı öz əyalətlərinə çevirə bilməd ilər. 63-cü ildən sonra arĢakilə r sülaləsinin
kiçik qolu A lbaniyada möhkəmləndi. Alban hökmdarları ö z sikkələrin i zərb
etdirdilər.
Era mızın 114-cü ilinə qədər parfiyalıla rın asılılığ ında qalan Ermən istan
onlardan təcrid edilərək, 115-ci ildə Ro ma əyaləti elan edildi. Trayanın xələfi
Adrian arĢakilər sülaləsini erməni taxtında bərpa etdi. Bununla belə, Roma
qoĢunları 185-ci ilədək Ermənistanda qaldılar, imperiya əsgərləri isə hətta erməni
hökmdarı Papın (369-374) vaxtında da hökmdar sarayında yaĢayırdılar. Ermən istan
358-c i ilə kimi Ro ma imperiyasına vergi vermə kdə dava m edirdi (N.Q.Qa rsoyan).
III əsrə kimi Ermənistanın arĢaki hökmdarları irsi hakimiyyətə malik
deyildi. On lar Ro man ın razılığı ilə erməni taxtın ı tutan Parfiya məmləkətin in
nümayəndələri id ilər.
Albaniyanın
o
dövrdəki
vəziyyəti
Ermən istanda
olduğundan