19
yerləşən bölgələrində kapitalist istehsal münasibətləri, feodal torpaq sahibliyinin
qismən qorunub saxlandığı kənd yerlərində isə qolçomaqların və varlı kəndlilərin
kapitalist tipli təsərrüfatları ilə yanaşı, möhtəkir-sələmçi kapitalın təsiri altında olan ki-
çik təsərrüfatlar da mövcud idi. Bütövlükdə götürdükdə isə ölkənin sosial-iqtisadi
strukturunda kapitalist istehsal üsulu hakim mövqe tuturdu.
§ 2. NEFT SƏNAYESİNİN VƏZİYYƏTİ
XX əsrin başlanğıcında Azərbaycanın neft sənayesi inkişaf sürətinə və
məhsul istehsalına görə, dünyada birinci yerə çıxd ı. O, 1901 -ci ildə dünyada
istehsal olunan neftin yarısından çoxunu (672 mln pud) və Rusiyada istehsal
olunan neftin 95 faizini verdi. Lakin tezliklə sənaye 1900-1903-cü illər dünya
iqtisadi böhranının zərbələrinə məru z qald ı.
Böhran cəmiyyətdəki bütün daxili əksliklərin qeyri-ad i kəskinləşməsi
şəraitində baş verdi. Ölkən in iqtisadi quruluşunda sənaye inkişafın ın ən yeni
formaları və qabaqcıl texnika ü mu mi inkişaf səviyyəsinə görə geri qalmış kənd
təsərrüfatı ilə çulğaşırd ı.
1900-1903-cü illə rdə dünyanın bazar iqtisadiyyatı ölkə lərini bürü müş ifrat
istehsal böhranı Rusiyada daha güclü idi. Çünki Rusiya iqtisadiyyatına təsir edən
səbəblərdən biri kimi özünəməxsus xüsusiyyətləri olan neft sənayesi təkcə xarici
kapital axını ilə deyil, həm də Avropa və Şərq bazarlarına neft ixracı ilə dünya
təsərrüfatına sıx bağlı id i. Ona görə də Rusiyada sonralar sənayeni əhatə etmiş
1899-cu il böhranının təsiri Avropa ölkələ rində istehsalın ixt isarına səbəb oldu və
ölkənin ö z məhsullarını daha ço x dünya bazarlarına ixrac edən neft sənayesində
ciddi və ağır nəticələr törətdi.
Azərbaycanda sənaye böhranının xüsusiyyəti ondan ib arət idi ki, o, neft
sənayesinə başqa sənaye sahələrinə nisbətən gec, lakin ço x güclü təsir etmişdi.
Böhranın ilk nişanələri özünü 1901-ci ilin əvvəllərində büruzə verdi və aydın oldu
ki, neft və neft məhsullarına tələb azalmışdır. Həmin il martın 1-də Bakıda 86 mln.
pudu neft qalıqları, 46 mln. pudu xam neft və 26 mln. pudu ağ neft olan
10
duru
yanacaq yığılıb qalmışdı. 160 mln. puda qədər neft ehtiyatının olması və satışın,
demək olar ki, dayandırılması Bakı neft b irjasında böyük təşvişə səbəb olmuşdu.
Da xili baza ra tə ləbatdan xeyli artıq neft ç ıxa rıldığ ı ü çün 1901-ci ildə onun
qiyməti əvvəlki illərə nisbətən 48,3 faiz aşağı düşdü. Ağ neft isə o qədər ucuzlaşdı
20
ki, artıq 1902-ci ilin yazında xam neft qiy mətinə satıldı. Ümu miyyətlə, böhran
illərində Bakıda xam neftin qiy məti 2,3, ağ neftin qiy məti isə 3,4 dəfə azald ı
11
. Bu,
bir tərəfdən, böhranın dərin liy inə, digər tərəfdən isə qiy mətlərin əvvəlki illərdə
şişirdild iyinə dəlalət edirdi.
1902-ci ildə böhran özünü neft sənayesinin bütün sahələrində -qazma, hasilat
və emalın xeyli azalmasında, kəşfiyyat işlərinin ixtisara düşməsində, dayanan quyuların
çoxalmasında büruzə verdi. Əgər 1900-cü ildə 83,1 min sajen quyu qazılmışdısa, bu
rəqəm 1902-ci ildə 40,2 min
12
sajenə enərək iki dəfədən çox aza ldı. Hər il qazılan yeni
buruqların sayı 1901-ci ildə 98, 1902-ci ilin sonunda isə 74 ədəd əskildi. 1900-cü ildə
fəaliyyətdə olan 1710 quyunun sayı 1902-ci ildə 1202-yə, 1903-cü ildə isə 817-yə
endi
13
. İl boyu fasilələrlə işləyən buruqlar 1903-cü ildə bütün buruqların yarısını
təşkil ed irdi.
Buruqların azalması neft hasilatına təsirsiz qalmadı. 1902-ci il-də 636,5 mln
pud
14
neft hasil edilmişdi ki, bu da 1901-ci ilə nisbətən 35,5 mln pud az idi. 1903-cü ildə
isə daha az - 596,9 mln pud
15
neft çıxarılmışdı.
Böhran neft hasilatı və emalı ilə məşğul olan firmaların vəziyyətinə də ciddi
təsir göstərirdi. Onların 1901-ci ildə 171-dən 146-sı, 1902-ci ildə 167-dən 139-u, 1903-
cü ildə 170-dən 136-sı
16
neft çıxarmaqla məşğul ola bilmişdi.
Böhranın xarici ölkə bazarlarından güclü surətdə asılı olan ağ neft istehsalına
təsiri daha qüvvətli idi. 1903-cü ildə neft emalı zavodlarından 78-i işləyirdi. Onların
istehsal etdiyi məhsullara gəldikdə isə böhranın təsiri yalnız sürtkü yağları
istehsalından yan keçmişdi. Bazarda həmin məhsullara tələbatın sabit qalması ilə
əlaqədar olaraq onların istehsalı hətta bir qədər də artmışdı. Ağ neft istehsalı isə azalmış
və 1903-cü ildə 1901-ci ilə nisbətən 7,8 mln rublluq az ağ neft istehsal edilmişdi.
Neft istehsalı səviyyəsinin daxili bazarın tələblərinə uyğun gəlməsinə
baxmayaraq, neft məhsulları ixracı bir qədər artmışdı. Belə ki, onların həcmi 1901-ci
ildə 488,2 mln pud idisə, 1903-cü ildə 494 mln pud
17
olmuş və onun illərə uyğun
olaraq 383,3 və 386,3 mln. pudu dəniz, 101,9 və 105 mln pudu
18
dəmir yol nəqliyyatı va-
sitəsilə nəql edilmişdi. Belə ixrac ona gətirib çıxarmışdı ki, Volqa boyunda olan neft
anbarları dolmuş və neft məhsullarının satışı xeyli çətinləşmişdi. Belə ki, neft qalıqları və ağ
neft satışı 1902-ci ildə 79,4 mln rubldan 37 mln rubla
19
enərək iki dəfədən çox azalmışdı.
İri firmalar Rusiyada itirdiklərinin əvəzini xaricə ixracı artırmaqla çıxmağa
çalışırdılar. Onlar 1900-cü ildə Avropaya 32 mln. pud, Şərqə isə 43 mln pud neft
məhsulları ixrac etmişdilər. 1903-cü ildə bu ixrac Avropaya 52,5, Şərqə isə 58,7 mln. pud
oldu
20
.
1903-cü ildə ixracın artmasının başlıca səbəbi qiymətlərin, 1900-cü il səviyyəsinə
çatmasa da, artması idi. Lakin neft və neft məhsulları ixracından gələn gəlir Bakı
istehsalçılarına çatmırdı, çünki kiçik və orta müəssisələr birləşib təşkilatlanmadıqlarına
görə öz məhsullarını iri fırmalara təhvil verməli olurdu. Öz mədənlərində neft çıxarılmasını
təmin edən, geniş neft anbarları olan "Nobel qardaşları", "Kaspi-Qara dəniz cəmiyyəti",
"Kaspi şirkəti" və s. kimi qüdrətli firmalar öz artıq məhsulunu sa xlamağa imkanı olmayan